آقا سید هاشم، حسینیه

آقا سید هاشم، حسینیه \hoseyniy(yy)e-ye āqā seyyed hāšem\، بنایی مذهبی متعلق به دورۀ قاجار واقع در منطقۀ 12 شهرداری تهران، به نشانی خیابان جمهوری (شاه‌آباد سابق)، حدفاصل میدان مخبرالدوله و میدان بهارستان، کوچۀ مظفری، نبش کوچۀ آقا سید هاشم. این اثر در تاریخ 3/ 12/ 1377 ش به شمارۀ 268‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. حسینیۀ آقا سید هاشم را یکی از 4 حسینیۀ تهران می‌دانند که بیش از 100 سال دیرینگی دارد. 
آقا سید هاشم به خانواده‌ای از سادات، مشهور به سادات شیرازی تعلق داشت. در اواخر سلطنت فتحعلی شاه، یکی از شیوخ این خاندان به نام آقا سید حسن واعظ شیرازی، که نسب به ابراهیم مجاب، از نوادگان امام موسى کاظم (ع) می‌برد، در بازگشت از زیارت مشهد مقدس به تهران آمد و فتحعلی شاه قاجار از او درخواست کرد که در تهران اقامت گزیند. پس از آنکه آقا سید حسن رحل اقامت در دارالخلافۀ تهران افکند، شماری از برادران او از شیراز به تهران آمدند. پس از درگذشت آقا سید حسن در 1291 ق/ 1874 م، ریاست خاندان سادات شیرازی به آقا سید قاسم بحرالعلوم (د 1308 ق/ 1891 م)، و پس از او، به پسرش آقا سید علی‌اکبر، ملقب به اشرف‌الواعظین رسید (سلطان‌الواعظین، 131-140؛ بلاغی، 73). 
بنا به گفتۀ متولیان حسینیۀ آقا سید هاشم، قدمت این حسینیه به اواخر دورۀ قاجار بازمی‌گردد. در «نقشۀ تهران» ترسیم عبدالغفار نجم‌الدوله، محل فعلی حسینیه بخشی از یک باغ بوده که با نام باغ آقا سید هاشم جانمایی شده است. بازماندگان آقا سید هاشم در مرداد 1358 با تنظیم سندی، سید محمدهادی هاشمی شیرازی را وکیل خود تعیین کردند تا به امور موقوفات حسینیه رسیدگی نماید و پس از او نیز تولیت موقوفه با یکی از اعضای این خانواده خواهد بود. تولیت بنای موقوفۀ حسینیه پس از انقلاب اسلامی برعهدۀ حاج سید علی هاشمی شیرازی، از بازماندگان آقا سید هاشم بود (حسینیه ... ، 3). امروزه نیز خانۀ حاج سید محمدتقی شیرازی، پسر حاج سید علی در نزدیکی این حسینیه قرار دارد («حسینیه ... »، بش‍‌‌ ). 
حسینیۀ آقا سید هاشم در گذر زمان چندین‌بار مرمت شدهاست؛ ازجمله در 1326 ق، مبلغ 144هزار ریال کمک نقدی ازسوی دفتر محمدرضا شاه پهلوی برای مرمت این بنا اختصاص یافت ( ایران ... ، 3). همچنین بدری اقبال، فرزند مرحوم حاج سید احمد هاشمی شیرازی و نیز فرنگیس پاکروان، فرزند اخترالسادات هاشمی شیرازی در 1375 ش، بنای حسینیه را دیگربار تعمیر کردند. گویا آخرین تاریخ مرمت بنا به 1390 ش بازمی‌گردد که به همت سید محمدحسین هاشمی شیرازی انجام گرفته است («حسینیه»، بش‍‌ ).
بنای حسینیه در زمینی مستطیل‌شکل با دو برِ آزاد قرار دارد. حد شرقی بنا به کوچۀ مظفری، و حد جنوبی آن به کوچۀ آقا سید هاشم می‌رسد. ورودیهای بنا در جبهۀ شمال شرقی از کوچۀ مظفری، و در جبهۀ جنوب شرقی در تقاطع دو کوچۀ پیش‌گفته قرار دارد. ورودیها به‌واسطۀ دو راهرو کم‌عرض، امکان دسترسی به فضای داخل حسینیه را فراهم می‌آورند. دو ورودی دیگر در جبهۀ شمال غربی و جنوب غربی بنا قرار گرفته‌اند. چه‌بسا این دو درِ ورودی در تغییرات و تصرفات بعدی به بنا افزوده شده باشند. ورودی شمال غربی در گذشته به باغ بزرگ آقا سید هاشم باز می‌شد. بنابه گزارش سازمان میراث فرهنگی تا 1320 ش، بنای حسینیه در میان باغ آقا سید هاشم جا داشت. پس از مرگ فرزند ارشد سید هاشم باغ تفکیک، و به دیگران واگذار شد (حسینیه، 4). در گزارش سازمان میراث فرهنگی از سرنوشت ساختمان حسینیه سخنی به میان نیامده، اما محتمل است بنای حسینیه نیز هم‌زمان با این تحولات، از صورت اولیه و اصیل خود فاصله گرفته، و دچار تغییراتی شده باشد.
سازۀ ساختمان با مصالح آجر و تیر چوبی بنا شده است. سقف حسینیه به‌واسطۀ اختلاف ارتفاع بخش مرکزی آن نسبت به سقف اطراف، به دو شیوۀ مختلف اجرا شده است: بخش مرتفع مرکزی دارای پوشش شیروانی، و دیگر بخشها به‌صورت تخت است (همان، 2). 
ساختمان حسینیه در یک طبقه، و با مساحتی بیش از 560 مـ2 سـاخته شـده اسـت. عمـدۀ فضـای حسینیـه به‌صورت یکپارچه و فاقد شکست در پلان است؛ و تنها تقسیم‌بندی فضا در نیمۀ شرقی پلان به چشم می‌خورد. در ضلع شرقی بنا، حدفاصل دو ورودی واقع در منتهاالیه شمالی و جنوبی این ضلع، 4 باب دکان قرار دارد که جزو موقوفات حسینیه به شمار می‌آیند. حدفاصل ورودی شمال شرقی و دکان، پلکان منتهی به بام ساختمان قرار دارد. همچنین آبدارخانه و آبریزگاه حسینیه در راهرو جنوب شرقی واقع شده است. پشت به پشت دکانها و در فضای داخلی حسینیه (ضلع شرقی)، 3 اتاق در یک ردیف کنار هم قرار گرفته‌اند. اتاقها هر یک ابعادی برابر 4×5 متر دارند و توسط درهای میانی به یکدیگر مرتبط‌اند. دسترسی هر اتاق به صحن حسینیه از طریق یک درِ چهارلنگه‌ای فراهم شده که در ضلع غربی آن قرار دارد و به صحن حسینیه باز می‌شود (همانجا). 
صحن حسینیه ابعادی برابر 16×20 متر دارد. نور داخلی فضا از پنجره‌هایی که بر بالای دیوار جنوبی کار گذاشته شده است، تأمین می‌شود. گویا در گذشته، در این ضلع و در بیرون صحن حسینیه، چند حجره قرار داشته که به فضای داخل حسینیه راه می‌یافته است. ضلع غربی نیز دارای نورگیرهایی رو به باغ کنار حسینیه بوده است (همانجا). در مرکز صحن 4 ستون گردِ استوار بر زمینه‌ای مستطیل‌شکل برپا ست. ستونها بخش مرکزی سقف بنا را که مرتفع‌تر از سقف اطراف است، بر خود نگه داشته‌اند. این اختلاف ارتفاع امکان دریافت نور بیشتر از طریق شیروانی بالای این بخش را فراهم آورده است. 
بنای حسینیه فاقد تزیینات قابل توجه در نمای بیرونی و درونی است. در نمای بیرونی بنا دو قطعه کتیبۀ کاشی بر پیشانی سردر و دو لچکی کاشی‌کاری هفت‌رنگ بر دو طرف قوس سردر ورودی دیده می‌شود. در نمای داخلی نیز سرستونهای گچی بنا مقرنس‌کاری شده‌اند. حسینیۀ آقا سید هاشم دارای شماری کتاب و قرآن چاپ سنگی قدیمی و برخی اشیاء بازمانده از اعقاب و اجداد خاندان هاشمی شیرازی است. از جملۀ آنها عَلَمی ساده و کوچک است که از دورۀ قاجار و در زمان حیات آقا سید هاشم در مراسم سوگواری محرم استفاده می‌شده است. متأسفانه در سالهای گذشته حسینیه چندبار مورد دستبرد قرار گرفته، و برخی از اشیاء عتیقۀ آن به سرقت رفته است (طایفه).

مآخذ

ایران باستان، تهران، 1326 ش، شم‍ 3؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت غربی و مضافات»، قم، 1350 ش؛ «حسینیۀ آقـا سید هاشم»، بهارستان (مل‍‌ )؛ حسینیۀ آقـا سید هـاشم، گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی استان تهران، 1377 ش، شم‍ 268‘2؛ سلطان‌الواعظین شیرازی، محمد، شبهای پیشاور در دفاع از حریم تشیع، تهران، 1366 ش؛ طایفه، سیما، تحقیقات میدانی؛ نیز: 

Baharestan ... , www.baharestan.mytehran.ir. 
سیما طایفه