آقا سید هاشم، باغ

آقا سید هاشم، باغ \bāq-e āqā seyyed hāšem\، باغی واقع در محلۀ دولت در تهران عهد ناصری.
بنابر «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده، خیابان سیف‌الدوله با جهت شرقی ـ غربی نشان داده شده است. در ضلع شمالی این خیابان، در غرب حمام وزیر و کوچۀ حمام وزیر، کوچه‌ای به جانب شمال ترسیم شده که در ابتدای آن خانۀ آقا خان سرتیپ، و از میانۀ راه تا انتهای آن، باغ آقا سید هاشم در جانب غرب این کوچه جانمایی شده است. در مجاورت غربی این باغ نیز، باغ نواب سیف‌الملک ترسیم گشته است (نک‍ : اطلس ... ، 72).
این باغ که در محدودۀ محلۀ دولت جانمایی شده، تا پیش از تخریب حصار شاه‌تهماسبی، در شمار باغهای بیرونی شهر بوده است. رجال قاجاری از آن سبب که در تهران با وجود حصار صفوی، جایی برای تفرج نداشتند، باغها و زمینهای بیرون از حصار را می‌خریدند و آباد می‌کردند. با تخریب حصار شاه‌تهماسبی، و ساخت حصار ناصری در 1285 ق، منطقۀ وسیعی که قسمت شمالی و بیرونی حصار صفوی را در بر می‌گرفت، به دارالخلافۀ ناصری افزوده شد و محلۀ دولت شکل گرفت که بخشهای وسیعی از آن را باغهای بزرگی شامل می‌شد. باغ آقا سید هاشم نیز ازاین‌دست باغها بود.
آقا سید هاشم روضه‌خوان که حسینیه‌ای هم به نام او در همان حوالی ثبت شده (برای آگاهی از زندگی آقا سید هاشم و این حسینیه، نک‍ : ه‍ د، آقا سید هاشم، حسینیه)، در همین محدوده ساکن بوده است؛ چه، بنابر آماری که از دارالخلافه در 1317 ق به دست آمده، 3 باب خانه و 7 باب دکان به نام آقا سید هاشم روضه‌خوان در پاتوق حاجی عباس، گذر میرزا حسین و دهباشی محمود در کوچۀ جنب مسجد سیف‌الملک به ثبت رسیده است ( آمار ... ، 375-382). همچنین خانه‌ای به نام زوجۀ سید هاشم در ذیل عمـارات بـازارچۀ حـاجی شیخ سیف‌الدین، در همان پاتوق نوشته شده است (همان، 379). این نشان می‌دهد که آقا سید هاشم مرد متمولی بوده، و یکی از خانه‌های او گویا در همین باغ ساخته شده است؛ بنابر آمار دارالخلافۀ تهران در ذکر آخرین خانه‌ای که به نام آقا سید هاشم روضه‌خوان ثبت گردیده، چند خانه عقب‌تر، نام خانۀ میرزا آقا خان سرتیپ دیده می‌شود (ص 382). در «نقشۀ نجم‌الدوله» نیز در کوچه‌ای که به باغ آقا سید هاشم منتهی می‌گردد، خانۀ آقا خان سرتیپ درج شده است (نک‍ : اطلس، همانجا).
فاصلۀ زمانی میان چاپ «نقشۀ نجم‌الدوله» و آمارگیری حدود 8 سال است و در آمار، نام باغ آقا سید هاشم دیده نمی‌شود. ممکن است که آقا سید هاشم در همین باغ، خانه‌ای ساخته باشد و در آمار خانه‌های این کوچه، این خانه ـ ‏باغ را تنها به‌عنوان یک خانه ثبت کرده باشند.
به‌طور دقیق مشخص نیست که این باغ تا چه سالی باقی بوده است. نقشه‌های دورۀ پهلوی نیز جز از نام کوچۀ آقا سید هاشم که منتهی به باغ می‌شد، اطلاعی به دست نمی‌دهند (برای نمونه، نک‍ : تهران‌نگاری، 104، 108، 161). تنها در عکس هوایی تهران که در 1319 ش گرفته شده است، محدوده‌ای که پیش‌تر باغ بوده، جز چندین اصله درخت، نشانه‌ای از باغ ندارد و تبدیل به چند خانه شده‌اند (همان، 142-143). ازاین‌رو، می‌توان گمان برد که در محدودۀ این باغ در اواخر قاجار یا اوایل دورۀ پهلوی خانه‌سازی صورت گرفته باشد.
نام کوچه‌ای که به باغ منتهی می‌شد و حسینیۀ آقا سید هاشم نیز در آن واقع است، در نقشۀ تهران کنونی (1397 ش) به کوچۀ محسن مظفری تغییر یافته است و در این کوچه نیز یک بن‌بست و یک کوچه به‌ترتیب به نام سید هاشم و آقا سید هاشم در ضلع جنوب غربی و غربی آن وجود دارد (نک‍ : نقشه ... ).

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ تهران‌نگاری؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی