آقا سید محمدعلی، کوچه

آقا سید محمدعلی، کوچه \kūče-ye āqā seyyed mohammad-alī\، کوچه‌ای واقع در محلۀ سنگلج در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافه که در 1309 ق به چاپ رسیده، «کوچۀ آقا سید محمدعلی» با جهتی غربی ـ شرقی در مرکز محلۀ سنگلج، منشعب از «کوچۀ مسجد حاجی رجبعلی» و بالاتر از «تکیۀ حاجی رجبعلی» جانمایی شده است ( اطلس ... ، 85).
موقعیت کوچۀ آقا سید محمدعلی در نقشه به گونه‌ای است که برای رسیدن به آن بایستی محدوده‌ای را که در آن واقع شده، از شمـال و جنوب تشریح کرد. براین‌اسـاس، اگر «محلۀ چاله‌حصار» را که از محله‌های فرعی سنگلج محسوب می‌شد، به طرف غرب دنبال کنیم، پس از «عمارت جناب مستوفی‌الممالک»، «کوچۀ صاحب‌اختیار» را پیش رو داریم. در انتهای غربی کوچۀ صاحب‌اختیار، راسته‌بازاری در دو طرف کوچه جانمایی شده که ضلع شمالی آن تا «تکیۀ درخونگاه» و «گذار درخونگاه» امتداد دارد و از آنجا هم «کوچۀ مجدالدوله» به جانب غرب آغـاز می‌شود. مقـابل تکیۀ درخونگـاه و در ضلع جنوبی کوچۀ صاحب‌اختیار، کوچۀ مسجد حاجی رجبعلی به‌سوی جنوب امتداد یافته، و ابتدای آن در ضلع شرقی و غربی، راسته‌بازاری جانمایی شده است. انتهای این راسته‌بازار در ضلع غربی، آغاز دیوار شرقی مسجد ـ مدرسۀ حاجی رجبعلی است که درِ ورودی آن از جانب شمالی این بنا و در انتهای کوچۀ باریکی مقابل گذار درخونگاه باز می‌شود. در ادامۀ مسیر کوچۀ مسجد حاجی رجبعلی به‌سمت جنوب، آنجـا که بنای مسجد ـ مدرسه به پایان می‌رسد، «کوچۀ میرزا باقر مستوفی» از ضلع غربی کوچه به طرف غرب کشیده شده است. بنابر این نقشه، کوچۀ میرزا باقر مستوفی، کوچۀ پشت مسجد حـاجی رجبعلی است که تا بخشی از ضلع جنوبی این بنا امتداد دارد (همانجا). پایین‌تر از کوچۀ میرزا باقر مستوفی، در دو طرف کوچۀ مسجد حاجی رجبعلی، بازارچه‌ای جانمایی شده که در ضلع غربی آن کوچه‌ای در میان بازارچه به‌سمت غرب ترسیم گشته است. بازارچه در ضلع شرقی تا نبش کوچه‌ای که به جانب شرق کشیده شده است، خاتمه می‌یابد. این کوچه، کوچۀ آقا سید محمدعلی است که با جهت مایل به جنوب شرق آغاز می‌شود و پس از پیچی ملایم به شمال شرق مایل گشته و اندکی جلوتر پیچ دیگری مسیر را متوجه شرق می‌کند. با ادامۀ مسیر کوچه به پیچ تندی می‌رسیم که مسیر را به طرف شمال عوض کرده و اندکی بالاتر هم کوچه به پایان می‌رسد (همانجا).
در «نقشۀ کرشیش» از دارالخلافه که در 1275 ق به چاپ رسیده، موقعیت کوچۀ آقا سید محمدعلی قابل تشخیص است. با تطبیق دو نقشۀ نجم‌الدوله و کرشیش درمی‌یابیم محدوده‌ای که کوچۀ آقا سید محمدعلی در آن واقع است، از زمان چاپ «نقشۀ کرشیش» تا «نقشۀ نجم‌الدوله» دستخوش تغییرات چندانی نگشته، و به همان شکل و آرایش باقی است. برپایۀ ترسیم کرشیش، در جانب غربی «محلۀ چال‌حصار»، در انتهای غربی کوچه‌ای که از چال‌حصار به‌سمت غرب می‌رود و پس از گذر از «خانۀ سلیمان خان افشار»، بازار و دکانهایی تا تکیۀ درخونگاه و «گذار درخونگاه» جانمایی شده است ( اطلس، 44-45، 85). از مقابل تکیۀ درخونگاه و در ضلع جنوبی بازار، کوچه‌ای به‌سمت جنوب کشیده شده است که بنابر ترسیم کرشیش، بخش جنوبی گذار درخونگاه را شامل می‌شود. در «نقشۀ نجم‌الدوله» نام این گذار به کوچۀ مسجد حاجی رجبعلی تغییر یافته است (همانجاها). دیوار غربی این گذار از آغاز تا کوچه‌ای که از ضلع غربی آن گذار انشعاب گرفته، مماس با دیوار شرقی «مسجد و مدرسۀ حاجی رجبعلی» است. پایین‌تر از این کوچه که در «نقشۀ کرشیش» نامی بر آن نهاده نشده، و در نقشۀ «نجم‌الدوله» از آن با نام کوچۀ میرزا باقر مستوفی یاد شده است، در جایی که این گذار پهن‌تر می‌شود، بازار و دکانهایی خرده‌فروشی در ضلع غربی جانمایی شده است (همان، 44-45). در «نقشۀ نجم‌الدوله» که زمان برداشت اطلاعات آن حدود دو دهه پس از «نقشۀ کرشیش» بوده است، این بازار جانب شرقی کوچۀ مسجد حاجی رجبعلی را نیز در آن نقطه در بر می‌گیرد (همان، 85). این بدان معنا ست که این قسمت از بازار بعدها شکل گرفته است. در ترسیم کرشیش، در میانۀ این بازارچه، دو کوچه در مقابل هم و از دو طرف گذار به طرف شرق و غرب انشعاب گرفته‌اند. کوچه‌ای که از جانب شرقی گذار انشعاب دارد، کوچۀ آقا سید محمدعلی است که در «نقشۀ کرشیش» نامی بر آن نهاده نشده، ولی آرایش کوچه به‌جز اختلافی در قسمت پایانی کوچه، به همان سبکی است که در «نقشۀ نجم‌الدوله» ترسیم گشته است (همان، 44-45، 85).
در «نقشۀ برزین» از دارالخلافه که زمان برداشت اطلاعات آن به پیش از 1263 ق، مقارن با سالهای پایانی سلطنت محمد شاه قاجار بازمی‌گردد و در 1268 ق، چهارمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، به چاپ رسیده است، وضعیت کوچۀ آقا سید محمدعلی در نقشه قابل تشخیص است. براین‌اساس، اگر متوجه غرب دارالخلافه شویم، در محلی که «خانۀ ابوالحسن خان» در مقابل تکیه و در ضلع جنوبی بازاری جانمایی شده است، گذاری از ضلع شرقی «مسجد حاج رجب» به‌سمت جنوب شرق می‌رود که در مسیر خود ابتدا کوچه‌ای از ضلع غربی‌اش، و بعد از آن کوچه‌ای از ضلع شرقی‌اش انشعاب دارد. کوچۀ بن‌بستی که از ضلع شرقی این گذار به طرف شرق می‌رود، کوچۀ مورد نظر است که بعدها نام آقا سید محمدعلی به خود گرفته است (همان، 32).
با درنظرگرفتن نکاتی چون وجود بازار ــ که تا گذار درخونگاه امتداد دارد ــ تکیۀ درخونگاه و مسجد حاجی رجب یا رجبعلی در هر 3 نقشه و همچنین دو کوچۀ فرعی که از کوچۀ مجاور شرق مسجد انشعاب دارند، می‌توانیم نتیجه بگیریم که قدمت کوچه‌ای که احتمالاً در اواسط عهد ناصری به کوچۀ آقا سید محمدعلی موسوم گشته، ممکن است به روزگار پیش از قاجارها بازگردد.
دربارۀ آقا سید محمدعلی و منصب و پیشۀ وی چیزی نمی‌دانیم؛ این‌قدر می‌توان گفت که وی از ساکنان این کوچه در زمان ناصرالدین شاه بوده است.
کوچۀ آقا سید محمدعلی امروزه (1396 ش) در محدودۀ منطقۀ 12 شهرداری و در ضلع جنوبی خیابان پانزده خرداد (بوذرجمهری سابق)، خیابان اکبرنژاد، تقاطع شیشه‌گران به‌سمت جنوب خیابان امیر مغفوری واقع، و نام آن به کوچۀ قاضی عسگر تغییر یافته است (نک‍ : نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی