آقا رضا عکاس باشی

آقا رضا عکـاس‌باشی \āqā rezā akkās-bāšī\، از پیشروان عکاسی در ایران (1259-1307 ق/ 1843-1890 م).

زادگاه آقارضا عکاس‌باشی به‌درستی مشخص نیست. او فرزند آقااسماعیل جدیدالاسلام، نوۀ ملا ‌بابا کلیم اصفهانی و برادر میرزا علینقی حکیم ـ الممالک، پزشک دربار ناصرالدین‌ شاه، بود. پدرش از کودکی در خدمت خاندان قاجار، از دورۀ فتحعلی‌ شاه تا ناصرالدین ‌شاه، بود. آقـا رضا نیز از همان دوران کودکی در دربار ناصری، جزو غلام‌بچه‎های درباری بود که بعدها، آجودان مخصوص ناصرالدین شاه شد و در دورۀ مظفرالدین ‌شاه نیز فعالیت او ادامه داشت (بامداد، 1/ 513؛ ذکاء، تاریخ ... ، 47؛ روزنامه ... ، 2/ 641؛ طهماسب‎پور، 2؛ هاشمیان، 81).
آقا رضا نخستین عکاس حرفه‎ای ایرانی بود که فن عکاسی را به دستور ناصرالدین ‌شاه در 17سالگی، نزد فرانسیس کارلیان، عکاس فرانسوی، به مدت 6 سال آموخت. سال ورود کارلیان به تهران را 1274 یا 1275 ق/ 1857 یا 1858 م ذکر کرده‌اند.
آقا رضا در طول زندگی خود، در بسیاری از زمینه‎های مهم تاریخ عکاسی ایران پیش‌گام بوده است؛ ازجمله کسب تجربه‎هایی در عکاسی چهره، طبیعت و معماری؛ تهیۀ عکسهای استریوسکوپی (عکاسی برجسته‌نما) در 1277 ق/ 1860 م؛ گزارشهای تصویری؛ ابداع روشهای جدید در چاپ و ظهور عکس و استفاده از روش کلودیونِ تر و سیانوتیپ (عکس آبی، فرایند چاپ عکس). او 27 سال از عمر خود را صرف عکاسی کرد.
آقا رضا برای تکمیل فن و هنر عکاسی، مدتی را در فرانسه به سر برد و زمانی‌که مهارت لازم را در این فن کسب کرد، در 1280 ق/ 1863 م، ناصرالدین شاه برای نخستین‌بار لقب عکاس‌باشی (برترین مقام فنی در رشتۀ عکاسی) را به او داد. شرح این اتفاق مهم در روزنامۀ علّیۀ ایران به چاپ رسیده است (همانجا؛ نیز نک‍ : ستاری، 23؛ طهماسب‎پور، 27؛ قاسمی، 1/ 172؛ هاشمیان، ذکاء، همانجاها).
سبک عکاسی آقا رضا نوع خاصی از پرتره (برگرفته از سبک استادش، کارلیان) بود. گفتنی است که شیوۀ کار آقا رضا خارج از عرف رایج در دربار ناصری، و سبک او با دیدی واقع‎بینانه در عکاسی مستند اجتماعی و طبقات اجتماعی ایران همراه بود. سبک عکاسی وی را سالها بعد در سدۀ 20 م، در آثار هنرمندان معروف جهان، همانند آوگوست زاندر می‎توان دید (ستاری، همانجا).
ناصرالدین ‌شاه برای گسترش فن عکاسی و فعالیتهای هنری و فنی آقا رضا، دستور داد تا عکاس‌خانه‎ای در کاخ گلستان بسازند (افشار، 38؛ اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، 3/ 21-22) و آقا رضا نیز تحت فرمان شاه از هر چیزی که او دستور می‎داد، عکس می‌گرفت (ذکاء، همانجا).
آقا ‌‌رضا عکاس‌باشی نخستین گزارشهای تصویری از سفرهای شاه به اطراف تهران و دیگر جاهای ایران را تهیه کرد و در بیشتر سفرها، همراه وی بود. نخستین آلبوم در تاریخ عکاسی ایران، از سفر ناصرالدین ‌شاه به سلطانیه و آذربایجان در 1276 ق/ 1859 م را آقا‌ رضا تهیه کرد و پس از این سالها، عکاسی بخشی جدانشدنی از سفرهای شاه شد که با شرحی مختصر به تصویر درمی‎آمد. او نخستین ایرانی‌ای بود که از حرم و بارگاه مقدس امام ‌رضا (ع) در مشهد مقدس عکاسی کرد. آقا رضا در سفر به مکه در 1287 ق، از آثار و بناهای آنجا نیز عکس‌برداری کرد و پس از چاپ، آنها را به‌صورت آلبوم، به مهد‌علیا، مادر ناصرالدین‌ شاه، تقدیم نمود.
آقا رضا در سفر اول و دوم ناصرالدین ‌شاه به فرنگ در سالهای 1290 ق/ 1873 م و 1295 ق/ 1878 م، همراه شاه بود و در طول سفر در کشورهای مختلف، از مناظر و همراهان وی عکسهای بسیاری گرفت کـه برخی از آنها بـه‌صورت آلبوم درآمدند (ذکاء، تاریخ، 54). بیشتر آلبومهای آقا رضا، که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود، در کتابی با نام فهرست عکسهای برگزیدۀ عصر قاجار گردآوری شده‎اند. آقا رضا در 1287 ق/ 1870 م، با دستگاه آگراندیسور (بزرگ‌ساز عکس) عکسها را در اندازه‎های بزرگ چاپ می‎کرد (همان، 47؛ ستاری و سلامت، 213).
آقا رضا افزون‌بر لقب عکاس‌باشی در 1290 ق، مناصبی چون آجودان مخصوص و خزانه‎داری صرف جیب مبارک در 1299 ق؛ ریاست کل توپهای ممالک محروسه در 1301 ق؛ ریاست وزارت قورخانۀ دولت در 1302 ق؛ ریاست ادارۀ باروت‌کوبی، شوره‌پزی و گوگرد‌سازی کل ممالک محروسه؛ و والاترین لقب درباری «اقبال‌السلطنه» از سوی شاه را دریافت کرد. در سال 1304 ق نیز افزون‌بر وزارت قورخانه، نیابت فتحعلی خان، پسر یک سال و نیمۀ کامران میرزا نایب‎السلطنه، را بر عهده داشت و در 1306 ق، با دادن 5هزار تومان به شاه، ریاست توپ‌خانه را بر عهده گرفت (ستاری، 23؛ بامداد، 1/ 514؛ ذکاء، همان، 54). با محول‌شدن این مسئولیتها به آقا رضا، وی درگیر امور سیاسی و دیپلماتیک شد و از سمت عکاس‌باشی شاه فاصله گرفت. در منابع، آخرین سال عکس‌برداری او 1292 ق/ 1875 م، ذکر شده است (بامداد، 1/ 513؛ طهماسب‎پور، 33).
اقبال‌السلطنه در هنگام وزارت قورخانه، دستور ساخت مجسمۀ ناصرالدین ‌شاه سوار بر اسب را داد که نخستین مجسمۀ ناصرالدین ‌شاه بود و به دست علی‎اکبر معمار ساخته شد. وی این مجسمه را در 1304 ق، به پایان رساند و پس از دو سال، در 10 صفر 1306 از این مجسمه رونمایی شد. روز رونمایی از مجسمه را «عید مجسمه» نامیدند (ستاری، 26؛ سعدوندیان، 338؛ قاسمی، 1/ 186).
از آقا رضا اقبال‌السلطنه آثار فراوانی به‌صورت آلبوم بر جای مانده است.
آقا رضا اقبال‌السلطنه در 47سالگی، در باغ شخصی خود در منطقۀ آجودانیۀ شمیران در‌گذشت. خبر فوت او را بکمز، پزشک اروپایی دربار ناصرالدین ‌شاه، اعلام کرد. علت مرگ او مشخص نیست، اما معروف است که به دستور ناصرالدین ‌شاه و به دست حاجب‎الدوله (حاج حسینعلی‎‌خان قاجار دولو) با قهوه مسموم شد. گویا آقا رضا با دختر شاه، فروغ‌الدوله، که همسر ظهیرالدوله بود، روابط نامشروع داشته است (اعتماد‎السلطنه، روزنامه ... ، 779؛ بامداد، 1/ 515، 516؛ ذکاء، همان، 55، نیز «شروع ... »، 6؛ طهماسب‎پور، 34-36).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، مرآة البلدان، چ سنگی، تهران، [1294-1297 ق]؛ افشار، ایرج، گنجینۀ عکسهای ایران، تهران، [1371 ش]؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ ذکاء، یحیى، تاریخ عکاسی و عکاسان پیش‌گام در ایران، تهران، 1376 ش؛ همو، «شروع عکاسی در ایران»، عکس، تهران، 1369 ش، س 4، شم‍ 6؛ روزنامۀ دولت علیۀ ایران، چ تصویری، کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1372 ش؛ ستـاری، محمد، «آقا رضا، اولین عکاس حرفه‎ای پرتره در ایران»، هنرهای تجسمی، تهران، 1384 ش، شم‍ ‍23؛ همو و هوشنگ سلامت، «عکاسی دورۀ قاجار و بومی‌سازی کاربردهای آن»، فرهنگ مردم، تهران، 1389 ش، شم‍ 35-36؛ سعدوندیان، سیروس، اولینهای تهران، تهران، 1380 ش؛ طهماسب‌پور، محمدرضا، از نقره و نور (جستارهایی در تاریخ عکاسی ایران)، تهران، 1389 ش؛ قاسمی، فرید، سرگذشت مطبوعات ایران، تهران، 1380 ش؛ هاشمیان، احمد، تحولات فرهنگی ایران در دورۀ قاجاریه و مدرسۀ دارالفنون، تهران، 1379 ش.

سارا مصطفایی بی‎غم