آقا جلال، مسجد

آقا جلال، مسجد \masjed-e āqā jalāl\، بنایی مذهبی متعلق به اواخر دورۀ قاجار، واقع در محلۀ امامزاده یحیى، به نشانی خیابان ری، آبشار غربی، کوچۀ نواب، پلاکهای 221 و 223. 
مسجد آقا جلال از جملۀ مساجد محلی است که در محلۀ قدیمی امامزاده یحیى، در نزدیکی مدخل بازارچۀ نواب و حمام نواب قرار دارد. دیرینگی این بنا، براساس روایت اهالی محل، پیشینۀ محله و نیز با توجه به شکل طاق و ستون‌زنی شبستان، دست‌کم به اواخر دورۀ قاجار بازمی‌گردد. در «نقشۀ نجم‌الدوله» که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده است، در محدوده‌ای که امروزه (1392 ش) مسجد آقا جلال در آن قرار دارد، نام هیچ مسجدی ثبت نشده است و تنها نام حمام و گذر نواب دیده می‌شود؛ بنابراین، احتمال می‌رود که این مسجد در سالهای بعد ساخته شده باشد. 

 تاریخ شروع ساخت مسجد روشن نیست و تنها براساس کتیبۀ بالای درِ ورودی، می‌دانیم که ساخت بنا در 1313 ش/ 1934 م، به اهتمام حاج میرزا علی‌آقا کامبیز، فرزند مرحوم محمدابراهیم خان‌باشی، پایان یافته است. این بنا طی دوره‌های مختلف، تغییراتی به خود دیده و بازسازی شده است؛ تغییرات قدیم‌تر شامل حذف آب‌انبار واقع در جبهۀ جنوبی مسجد است. گویـا این آب‌انبـار ــ که آب آن از قنات حاج علیرضا در محلۀ عودلاجان تأمین می‌شد ــ به‌سبب بی‌آبی تخریب، و به جای آن، آبریزگاه و وضوخانه ساخته شد (مساجد ... ، 40). 
در سالهای اخیر، پوشش راهرو ورودی مسجد که به‌صورت طاق چهاربخشی (گلو درهم) بود، به سقف تخت تبدیل شده است. تغییرات متأخرتر نیز مربوط به تعمیرات جزئی، همچون سرامیک‌کاری کف و دیوارهای وضوخانه، و لوله‌کشی روکار آن است (طایفه). 
ساختمان مسجد بنایی ساده و فاقد مناره، گنبد و حیاط است. مسجد آقا جلال نشانه‌های خاص یک بنای مذهبی را ندارد و تنها یک کتیبۀ کاشی بر بالای درِ ورودی و دو قطعه کاشی‌کاری کوچک در قسمت لچکیهای آن به چشم می‌خورد. نمای سادۀ مسجد موزاییک سیمانی و جنس بازشوها از آهن است. پوشش بام به‌صورت تخت اجرا شده، و نعل درگاه پنجره‌ها و درِ اصلی به‌صورت جناغی است. ساختمان مسجد در زمینی به مساحت تقریبی 150 مـ2 واقع شده، و شـامل شبستـان، زیرزمین، سـرای خادم، وضوخانه و آبدارخانه است (مساجد، 39). 
دسترسی به مسجد از طریق دو ورودی در ضلع غربی، واقع در منتها‌الیه شمالی و جنوبی این ضلع، و از داخل کوچه صورت می‌گیرد. ورودی اصلی (شمال غربی) به پاگردی کوچک باز می‌شود که در جانب شمالی آن، آبدارخانه و پلکان مرتبط با طبقۀ بالایی، و در جبهۀ مقابل نیز ورودی شبستان واقع است. شبستان به‌صورت فضایی مربع‌شکل است که 4 ستون سنگی مدور در میانۀ فضا دارد. این ستونها، ساقه‌ای ساده و سرستونی بدون تزیین دارند. سقف شبستان به‌صورت طاق و چشمه است و طاقها به‌شیوۀ رومی زده شده‌اند. رگ‌چینی آجرها از نوع حصیری، و در نقاط محدودی گل‌انداز است. دیوارها و سقف، آجرپوش‌اند و ازاره‌ها به ارتفاع تقریبی 5/ 1 متر از موزاییک سیمانی است. 
در سالهای پایانی دهۀ 1380 ش، تمام بدنۀ آجری دیوارها و ازاره‌ها کنیتکس شده است؛ همچنین رگ‌چینی پوشش آجری شبستان، که زیبایی بی‌تکلفی به فضا می‌بخشید، در زیر لایه‌های رنگ پوشیده شده، و نمای خود را از دست داده است. پنجره‌هایی بلند و کشیده در ضلع غربی (مشرف به کوچه) نور داخلی شبستان را تأمین می‌کنند. 
محراب مسجد آجرپوش است و تنها 3 نوار کاشی‌کاری مختصر و یک کتیبۀ خط دارد. ضلع شرقی و شمالی شبستان توسط اجرای کمرپوش در پاکار قوسها، دارای نیم‌طبقه‌ای شده است که به‌عنوان بخش زنانۀ مسجد از آن استفاده می‌شود («مسجد ... »، 9). دسترسی به این بخش الحاقی از طریق پلکانی فراهم شده است که در ضلع شمال غربی قرار دارد. وضوخانه در جبهۀ جنوبی مسجد قرار دارد و دسترسی به آن از طریق درِ جنوب غربی مسجد صورت می‌گیرد. این در به‌طور مستقیم، به فضای وضوخانه باز می‌شود و در جانب شرقی این فضا نیز پلکان مرتبط با سرای خادم قرار دارد. 

مآخذ

طایفه، سیما، تحقیقات میدانی؛ مساجد دیرینه‌سال تهران، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1388 ش؛ «مسجد آقا جلال»، گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، بی‌تا. 

سیما طایفه