آفتاب، روزنامه

آفتاب، روزنامه \rūz-nāme-ye āftāb\، روزنامه‌ای سیـاسی ـ خبری (انتشار: 1330-1334 ق/ 1291-1295 ش) که پس از انحلال مجلس دوم در 26 ذیحجۀ 1329 ق/ 27 آذر 1290 ش، و توقیف روزنامه‌های آزاد تهران و هم‌زمان با خفقان حاکم بر مطبوعات منتشر می‌شد.
مدیریت روزنامۀ آفتاب در طول 5 سال فعالیت آن، بر عهدۀ دو تن بود. نخستین مدیر مسئول آن، حسین خان کمال‌السلطان، پسر حاجی عبدالوهاب تاجر تهرانی، و برادرزادۀ تاجر سرشناس، آقا عبدالباقی ارباب تاجر تهرانی بود (علوی، 89). کمال‌السلطان بعدها نام خانوادگی «صبا» را برای خویش انتخاب کرد. حسین خان صبا شماره‌های اول تا 145 آفتـاب را بـا عنوان «ح. عبدالـوهـاب‌زاده» (نک‍ : آفتـاب، 1330 ق، شم‍ 1، ص 4)، و از ربیع‌الاول 1331 تـا هنگام توقیف روزنامه در محرم 1332، با عنوان «ح. کمال‌السلطان»، صفحۀ آخر را امضا می‌کرد (نک‍ : همان، 1331 ق، شم‍ 146، ص 4). گفتنی است روزنامۀ چهره‌نما (ص 15) از او با عنوان «آقا میرزا محمدحسین خان کمال‌السلطان» یاد کرده است. 
کمال‌السلطان که در هنگام آغاز انتشار روزنامۀ آفتاب، حدود 30 سال داشت، فعالیت روزنامه‌نگاری خود را از حدود سال 1328 ق به‌عنوان مُخبر در روزنامۀ ایران نو آغاز کرد؛ گرچه نام او در شماره‌های ایران نو ثبت نشده است (علوی، همانجا؛ پروین، 369). او بعدها نیز فعالیت روزنامه‌نگاری خود را با عنوان مدیر مسئول روزنامۀ ستارۀ ایران در 1336 ق/ 1918 م پی گرفت (نک‍ : ستـاره ... ، 4). ابوالحسـن صبـا ــ موسیقـی‌دان برجستـۀ ایرانی ــ پسر کمال‌السلطان است. مسئولیت کمال‌السلطان در روزنامۀ آفتاب تا محرم 1332 ادامه یافت و در پی اختلاف نظر او با حکومت وقت، این روزنامه برای 8 ماه تعطیل شد (کوهستانی‌نژاد، 104). 
ازآن‌پس، روزنامۀ آفتاب دیگربار با مدیریت صادق خان فراهانی، ملقب به ادیب‌الممالک فراهانی ادامۀ فعالیت داد. ادیب‌الممالک که از شمارۀ 255 (رمضان 1332)، به‌عنوان مدیر مسئول آفتاب آغاز به فعالیت کرد، پیش‌تر تجربۀ مدیریت روزنامه‌های ادب تبریز (نک‍ : شم‍ 1، ص 1)، ادب مشـهـد (نک‍ : شم‍ 1، ص 1)، و ادب تـهـران (شم‍ 1، ص 1) را بر عهده داشت. همچنین در نخستین سال از انتشار روزنامۀ مجلس در 1324 ق، به‌عنوان دبیر این روزنامه فعـالیت می‌کرد (مجلس، شم‍ 1، ص 1، شم‍ 222، ص 1). از او با عنوان مدیر مسئول روزنامۀ عراق عجم نیز یاد کرده‌اند (قاسمی، 58؛ کوهستانی‌نژاد، 105). 
روزنامۀ آفتاب به‌عنوان روزنامۀ نیمه‌رسمی دولتی به‌صورت ماهانه از کمک‌هزینۀ دولتی برخوردار بود (همو، 104). همچنین آفتاب را ارگان نیمه‌رسمی دولت دانسته‌اند که با هزینه و حمایت دولت وقت در زمانی که همۀ روزنامه‌های آزاد توقیف شده بودند، فعالیت داشت. به گفتۀ ادوارد براون، روزنامۀ آفتاب از اقدامات دولتی حمایت می‌کرد و به انتقاد از مخالفان دولت می‌پرداخت و سعی در جلب رضایت دو سفارت روسیه و انگلیس را داشت. همچنین گفته‌اند سرمقاله‌های آفتاب به وثوق‌الدوله وزیر امور خـارجه استناد می‌شد و روزنامه در مجموع، مشی اعتدالی داشت (2/ 188). 
در اظهار نظری دیگر، روزنامۀ آفتاب را، ازلحاظ مشی سیاسی، ادامۀ روزنامۀ مجلس دانسته‌اند. کمال‌السلطان، نخستین مدیر مسئول آفتاب، از نقطه نظر سیاسی، نظریاتی را در روزنامۀ آفتاب طرح می‌کرد که بعدها نیز در روزنامۀ ستارۀ ایران به سردبیری همو پی گرفته شد. چکیدۀ نظریۀ او، بر انتقاد از نظام مشروطۀ ایران استوار بود و اعتقاد داشت کشور برای ادامۀ حیات، به یک حکومت مرکزی نیرومند و مقتدر نیاز دارد. روزنامۀ آفتاب بعدها الگویی برای شماری از روزنامه‌ها شد که در دورۀ جنگ جهانی اول به چاپ رسیدند (آبادیان، 72-73، 89-94).
قرار بود آغاز فعالیت روزنامۀ آفتاب از 28 محرم 1330 باشد، اما نخستین شمارۀ آن با یک روز تأخیر، در 29 محرم منتشر شد و روزنامه در یادداشتی، از تأخیر در انتشار آن پوزش خواست (نک‍ : شم‍ 1، ص 2). روزنـامۀ آفتاب 3 روز در هفته، و در روزهای فرد منتشر می‌شد (همان، ص 1). ادارۀ روزنامه وعده داده بود که روزنامه را به‌زودی به‌صورت یومیه منتشر کند؛ این وعده عملی نشد و چندی بعد، روزهای انتشار روزنامه به روزهای زوج هفته تغییر یافت (همان، شم‍ 37، ص 1).
محل ادارۀ روزنامۀ آفتاب نخست در خیابان لاله‌زار، در کوچۀ فاروس قرار داشت (همان، شم‍ 1، ص 1) و نخستین شماره‌های آن (شماره‌های 1 تا 18، در ربیع‌الاول 1330)، در مطبعۀ حبل‌المتین به چاپ رسیده بود (نک‍ : همان، شم‍ 18، ص 4). از ربیع‌الاول 1330، محل ادارۀ روزنامه به خیابان ناصریه در بالاخانه‌های روبه‌روی مدرسۀ دارالفنون منتقل شد. در جریان انتقال دفتر روزنامه به خیابان ناصریه، انتشار روزنامه برای مدتی ــ قریب به یک ماه ــ متوقف شد و شمارۀ 19 آن در 8 ربیع‌الآخر 1330 برای چاپ آماده شد و در مطبعۀ دولتی که شاهزاده عبدالله میرزا قاجار ریاست آن را بر عهده داشت، به چاپ رسید (همان، شم‍ 19، ص 1، 4). گفتنی است از 17 ربیع‌الاول 1331، و از شمارۀ 152، نشانی ادارۀ روزنامه به خیابان ناصریه، مقابل وزارت معارف تغییر یافت.
روزنامۀ آفتاب پس از چاپ شمارۀ 254 آن در محرم 1332، به مدت 8 ماه توقیف شد. ادیب‌الممالک در شمارۀ 255 آفتاب که در رمضان 1332 منتشر شد، دربارۀ دلیل توقیف روزنامه نکاتی را توضیح داده است. براساس گفتۀ او دلیل توقیف روزنامه، اختلاف‌نظر مدیر مسئول آن با دولت وقت بوده است. به اظهار آخرین مدیر مسئول روزنامه، حمایت دولتی و نبود نشریات رقیب به‌تدریج باعث شد که روزنامۀ آفتاب با وجود دریافت اعانۀ دولتی، عملاً به انتقاد از دولت بپردازد. تغییر مشی تدریجی روزنامه باعث توقیف آن شد. پس از آنکه آفتاب دیگربار اجازۀ انتشار یافت، مدیر مسئول جدید آن تصریح کرد که دورۀ جدید آفتاب ربطی به مشی سابق این روزنامه ندارد و مقالات مهم آن باید به تأیید مأموران دولتی برسد (کوهستانی‌نژاد، 104). 
روزنامۀ آفتاب در اندازۀ بزرگ (قطع رحلی) منتشر می‌شد و هر شماره، در 4 صفحه به چاپ می‌رسید. شکل صفحه‌بندی مطالب نیز به شیوۀ روزنامه‌های نوظهورِ پس از مشروطه بود. مندرجات روزنامه در هر صفحه، در 5 ستون تنظیم، و سرفصلها و موضوعات مختلف با تیتر درشت‌تر مشخص می‌شد. صفحۀ نخست معمولاً به موضوعات کلی مربوط به فرهنگ، سیاست و مسائل اجتماعی ایران اختصاص داشت و در صفحه‌های دوم و سوم، اخبار گوناگون درج می‌شد. اخبار مربوط به تهران نیز زیر عنوان عمومی «پایتخت» قرار می‌گرفت. صفحۀ پایانی روزنامه معمولاً به درج اخبار و مسائل بین‌المللی اختصاص داشت. همچنین آفتاب در بعضی از شماره‌های خود پانویس داشت و در آن، مقالات اجتماعی و سیاسی، گاه در شماره‌های پی‌درپی، به چاپ می‌رسید (نک‍ : آفتاب، 1330 ق، شم‍ 2، ص 2-3). آگهیهای مندرج در روزنامه به فراخور خواست آگهی‌دهندگان، در صفحۀ اول یا آخر چاپ می‌شدند. بهای هر شمارۀ روزنامه در تهران، 4 شاهی تعیین شده بود. روزنامه برای متقاضیان شهرستانها و خارج از کشور نیز ارسال می‌شد (همان، ص 1).
مطالب مندرج در تیتر «پایتخت» متنوع بود و بیشتر مربوط به انتخابات و احکام حکومتی و اخبار ادارات و وزارتخانه‌های تهران و گزارشهایی از جلسات مجلس شورای ملی می‌شد (همـان، شم‍ 1، ص 3، شم‍ 32، ص 2). گزارشهای مربوط به نظمیۀ تهران و گزارش حوادث اجتماعی تهران و برخی امور خیریه نیز از دیگر موضوعات ایـن بخش از روزنـامه بود (همـان، شم‍ 2، ص 3، شم‍ 3، ص 3، شم‍ 10، ص 2). از گزارشهـایی که در ایـن ستون منتشر شده است، می‌توان به بحران نان در تهران (همان، شم‍ 7، ص 2)، گزارشهایی مربوط به مدرسه‌هـای دولتی تهران (همان، شم‍ 9، ص 3، شم‍ 22، ص 2)، و اخبار مربوط به تأسیس مدرسۀ ژاندارمری دولتی (همـان، شم‍ 24، ص 2، شم‍ 27، ص 2، شم‍ 28، ص 3) اشـاره کـرد. گفتنی اسـت آفتاب در 1330 ق (شم‍ 23، ص 3، شم‍ 24، ص 3) آماری از مدرسه‌های تهران منتشر کرده است. 
آخرین شمارۀ آفتاب که در دسترس است، بـا شمارۀ 337 در تاریخ 24 ربیع‌الاول 1334 به چـاپ رسید (نک‍ : دبا، 4/ 445).

مآخذ

آبادیان، حسین، ایران از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند، تهران، 1385 ش؛ آفتاب، تهران، 1330-1334 ق؛ ادب، تبریز، 1316 ق، مشهد، 1318 ق، تهران، 1321 ق؛ براون، ا. ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1985 م؛ پروین، ناصرالدین، «روزنامۀ ایران نو <1>»، ایران‌شناسی، تهران، 1380 ش، س 13، شم‍ 50؛ چهره‌نما، قاهره، 1331 ق، س 10، شم‍ 6؛ دبا؛ ستارۀ ایران، تهران، 1333 ق/ 1915 م، س 1، شم‍ 1؛ علـوی، ابوالحسن، رجـال عصر مشروطیت، به کوشش حبیب یغمایی و ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ قاسمی، فرید، راهنمـای مطبوعـات ایران عصر قـاجـار، تهران، 1372 ش؛ کوهستـانی‌نژاد، مسعود، «جای خالی مطبوعات در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، رسـانه، تهران، 1373 ش، شم‍ 20؛ مجلس، تهران، 1324 ق، س 1، شم‍ 1 و 222.

مسعود تاره