آشتیانی، میرزا محمدباقر

آشتیانی \āštiyānī\، میرزا محمدباقر (1284- 1363 ش/ 1905-1984 م)، فرزند میرزا احمد آشتیانی، از علمای بزرگ تهران، و نوۀ میرزا محمد‌حسن آشتیانی، از مراجع و فقهای بنام عهد ناصری و از رهبران جنبش تنباکو. 
میرزا محمدباقر در تهران زاده شد. سطوح اولیه را نزد پدر در این شهر فراگرفت، سپس برای ادامۀ تحصیل، در 1301 ش، به همراه پدرش راهی نجف شد. او در محضر شیخ ‌ابوالحسن مشکینی، آقا ضیاء‌الدین عراقی، آقا سید ‌ابوالحسن اصفهانی و میرزا محمد‌حسین نائینی به فراگیری علوم دینی پرداخت (شریف رازی، اختران ... ، 186؛ امینی، 1/ 45؛ استادی، 612؛ فرهنگ ... ، 1/ 181). پس از نیل به درجۀ اجتهاد، به تهران بازگشت و عهده‌دار امر تدریس در علوم عقلی و نقلی در مدرسۀ خان مروی که پدرش متولی آن بود، شد (شریف‌ رازی، گنجینه ... ، 4/ 366؛ امینی، همانجا). میرزا محمدباقر در زمان حیات پدرش، از طرف وی، ادارۀ امور مدرسۀ مروی را عهده‌دار بود و در 1354 ش، پس از درگذشت او، خود رسماً عهده‌دار ادارۀ این مدرسه شد. پدرش در سالهای پایان عمر، بسیاری از کارها را به او ارجاع می‌داد (استادی، همانجا).
آشتیانی از طرف سید ‌ابوالقاسم خویی، وکالت تام داشت و نمایندۀ وی در ایران بود و شهریۀ طلاب حوزۀ علمیۀ قم را نیز از طرف ایشان می‌پرداخت (شریف رازی، اختران، 187). وی در گردآوری پول برای شیعیان جنگ‌زدۀ لبنان نیز تلاش بسیاری می‌کرد و کمیته‌ای با نظارت او برای این منظور در تهران تشکیل شده بود (سیر ... ، 19/ 146).
آشتیانی با امضای اعلامیه‌ها و بیانیه‌های روحانیان تهران در انتقاد و اعتراض به پاره‌ای از سیاستهای حکومت پهلوی، در مبارزات ضداستبدادی شرکت می‌جست؛ ازجمله در 21 فروردین 1328، حدود 50 تن از روحانیان تهران طی نامه‌ای از محمدرضا شاه خواستار تغییر یا اصلاح برخی از مواد قانون اساسی شدند که یکی از امضاکنندگان آن آشتیانی بود ( اسناد ... ، 3/ 17- 18). در 2 آبان 1341، گروهی از روحانیان تهران که آشتیانی نیز جزو آنان بود، با صدور اعلامیه‌ای، لایحۀ انجمنهای ایالتی و ولایتی را محکوم کردند و آن را مغایر با قانون اساسی دانستند (همان، 3/ 21-22)؛ همچنین وی از جملۀ امضا‌کنندگان اعلامیه‌ای بود که در آن، روحانیان تهران در دی 1356، اهـانت روزنامۀ اطلاعات به امـام خمینی را محکوم کرده بودند (همان، 3/ 236-237). افزون‌بر‌این، میرزا محمد‌باقر پس از درگذشت پدر، نمایندۀ امام خمینی و مقسم شهریۀ ایشان بود (سیر، 10/ 183). 
آشتیانی افزون‌بر تدریس، آثار بسیاری در زمینۀ فقه و اصول، و رسائلی در مسائل دینی نگاشته است که از ‌آن میان می‌توان به اینها اشاره کرد: احکام المساجد؛ الجبر و التفویض؛ الاجتهاد و التقلید؛ النکاح؛ الطلاق؛ القضاء؛ الصوم؛ حاشیه بر شرح لمعه؛ حاشیه بر قوانین؛ شرح‌ کفایة ‌الاصول؛ «رساله در میراث الزوجة»؛ «رساله در قاعدۀ ید»؛ «رساله در نجاسات و احکام آن»؛ «رساله در لباس مشکوک»؛ «رساله در قضاء احکام»؛ «رساله در مسالک وحـدت وجود» (نک‍ : شـریف ‌رازی، گنجینه، 6/ 366-367؛ امینی، 1/ 45).
میرزا محمدباقر در 16 شهریور 1363 در تهران درگذشت (همانجا) و در شهرری در حرم حضرت عبدالعظیم (ع) در مقبرۀ خاندان آشتیانی به خاک سپرده شد (شریف رازی، اختران، 186؛ آقاشیخ‌محمد، 2). به مناسبت درگذشت وی، امام ‌خمینی پیـام تسلیتـی صادر کرد (آژده، 333).

مآخذ

آژده، مجید، حوزۀ علمیۀ مروی و نقش آن در تاریخ معاصر ایران، تهران، 1390 ش؛ آقاشیخ‌‌محمد، مریم و سعید نوری‌نشاط، گلزار مشاهیر، تهران، 1377 ش؛ استادی، رضا، چهل‌مقاله، تهران، 1371 ش؛ اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1374 ش؛ امینی، محمدهادی، معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، نجف، 1413 ق؛ سیر مبارزات امام خمینی در آینۀ اسناد به روایت ساواک، تهران، 1386 ش؛ شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و تهران، قم، مکتبةالزهراء؛ همو، گنجینۀ دانشمندان، تهران، 1353 ش؛ فرهنگ ناموران معاصر ایران، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1381 ش.

مینا احمدیان