آسیاب کهک

آسیاب کهک \āsiyāb-e kohak\، بنایی تاریخی متعلق به اوایل دورۀ قاجار واقع در منطقۀ 2 شهرداری تهران، به نشانی تقاطع بزرگراه یادگار امام و بلوار مرزداران، خیابان لادن، بین بوستان و انارستان، مجتمع مسکونی المهدی. این اثر در تاریخ 25/ 8/ 1384 ش به شمارۀ 731‘ 13 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
آسیاب کهک در شمار اندک آسیابهای برجاماندۀ تهران است که تا 1378 ش (زمان تهیۀ گزارش ثبتی این اثر توسط سازمان میراث فرهنگی) تمام اجزاء ساختمان آن موجود بوده است. این مجموعه در نزدیکی ده قدیم طرشت واقع شده، و قدمت آن از سوی سازمان میراث فرهنگی، و براساس شکل قوسهای تیز داخل بنا به‌طور تقریبی به دورۀ صفویه تا زندیه بازگردانده شده است ( آسیاب ... ، 49). 
آسیـاب کهک دارای وقف‌نامه‌ای تنظیم‌شده به سـال 1260 ق/ 1844 م است. براین‌اساس، سازمان میراث فرهنگی سال ساخت بنا را پیش از این تاریخ می‌داند، اما این احتمال نیز وجود دارد که بنا بلافاصله پس از ساختْ وقف شده باشد. طبق وقف‌نامه، واقف آسیابْ مهرنوش خانم، خواهر لطفعلی خان فراش‌باشی، و تولیت آن برعهدۀ حاجی ملاحسین، از علما، بوده است. در این سند تمام متعلقات ازجمله چرخ و طویله و دیگر اسباب آسیاب وقف شده بود و درآمد آن نیز صرف اطعام مساکین، سادات و غیرسادات، و تعزیه‌داران سیدالشهداء می‌شد (همان، 27). 
گفته می‌شود آب مصرفی آسیاب کهک از دو رشته قنات تأمین می‌شد (همان، 28): یکی آب قنات کریم‌آباد که از شمال غربی تهران سرچشمه می‌گرفت، و دیگری قنات کوثریه متعلق به فیروز میرزا فرمانفرما. گویا این گمان براساس اینکه آب قنات کریم‌آباد و قنات کوثریه، هر دو، از غرب تهران سرچشمه گرفته و از زمینهای طرشت می‌گذشتند، به میان آمده باشد (معتمدی، 551، 555)؛ چـه، در منـابع اشـاره‌ای به آب مصرفی آسیـاب کهک نشده است. در توضیح هر دو قنات آورده‌اند که آب آنها از «آسیاب دوم فرمانفرما» عبور می‌کرد (همانجاها)؛ اما به‌درستی مشخص نیست آسیاب دوم فرمانفرما همان آسیاب کهک باشد (قس: آسیاب، 8). همچنین قنات فرمانفرما به سال 1300 ق/ 1883 م، در غرب تهران جاری شد (معتمدی، 546)؛ با توجه به تاریخ وقف بنای آسیاب کهک در 1260 ق، احتمال جریان آب قنات فرمانفرما پیش از این تاریخ ضعیف خواهد بود.
در سال 1326 ش، آسیاب کهک از سوی ادارۀ اوقاف به محمود نیک‌پور، بخشدار وقت شمیران و سردبیر روزنامۀ خبر واگذار گشت. سپس در 1344 ش، به محمود سید حسینی اجاره داده شد. گفته می‌شود آسیاب آبی کهک تا سالهای نخستین پس از انقلاب فعال بود، اما پس از درگذشت موجر، از کار بازایستاد ( آسیاب، همانجا). ازآن‌پس، فضای آسیاب محل سکونت چند تن نگهبان شد.
اندامهای تشکیل‌دهندۀ ساختمان آسیاب تا سال 1378 ش شامل یک بارانداز (حیاط ورودی)، ساختمان اصلی و یک برج بوده است. امروزه (1397 ش) به‌دلیل نبود امکان بازدید از بنا، آگاهی دقیق از وضعیت موجود و بخشهای برجاماندۀ آن در دست نیست. 

ویژگیهای بنا

آسیاب کهک بنایی با گسترش در راستـای شمـالی ـ جنوبی است. زمین آسیـاب از جبهـۀ شرق و جنوب آزاد، و از دو جبهۀ دیگر، متصل به املاک مجاور است. مصالح بنا را سنگ، خشت، آجر، چوب، ملاط ساروج و کاهگل تشکیل می‌دهد. پوشش بنا در بخشهای اصلی آسیاب به‌صورت طاق تویزه با قوس جناغی تند، و در اصطبل و اتاقهایی که در تصرف سرایداران است، به‌صورت تخت با تیرچوبی اجرا شده است (همانجا). 
ورودی اصلی آسیاب در جبهۀ جنوبی قرار گرفته است. پس از ورودی، محوطۀ باز یا بارانداز آسیاب به ابعاد 160 × 60/ 26 متر قرار دارد. این محوطه در منتهاالیه شمالی خود، بخش اصلی آسیاب را جای داده است. در گوشۀ جنوب شرقی و جنوب غربی بارانداز دو ساختمان جای دارند که در سالیان اخیر به محوطه افزوده شده‌اند. در جبهۀ شمال غربی بارانداز 3 اتاق وجود دارد: نخست، اتاقی به ابعاد 20/ 3 × 80/ 4 متر که گویا کاربری اصطبل داشته است؛ و دو اتاق دیگر به ابعاد 20/ 3 × 40/ 2 متر و 20/ 3 × 80/ 4 متر که به کارگران آسیاب اختصاص داشته، و سپس‌تر در اختیار نگهبان آسیاب قرار گرفته‌اند. اتاق دیگری هم در جبهۀ شمالی بارانداز و در کنار در ورودی فضای داخلی آسیاب قرار دارد که گویا به همراه اتاق مجاور، یک فضای واحد را تشکیل می‌داده است. 
فضای اصلی آسیاب حدود یک متر از سطح بارانداز پایین‌تر، و با فاصلۀ چند پله از کف قرار دارد. درِ ورودی این بخش به یک راهرو باز می‌شود که در سمت راست آن برج نگهبانی، و در سمت چپ آن انبار غلات جا دارد. برج نگهبانی، سازه‌ای مدور با پلکان مارپیچی است که گویا به‌منظور جلوگیری از سرقت غلات استفاده می‌شده است. در امتداد راهرو و در برج، فضایی همانند اتاق قرار دارد که آردانداز آسیاب به شمار می‌رود. در این محل پس از انتقال آرد و سرند آن، آرد یکدست به داخل جوالها انتقال می‌یافت. در منتهاالیه شمالی آسیاب، فضای دیگری قرار دارد که محل قرارگیری سنگ آسیاب و گندم‌ریز است. گندم‌ریز در ارتفاعی بالاتر نسبت به سنگ آسیاب قرار دارد و کارکرد آن بدین‌گونه است که کاسۀ آن را از غلات انباشته می‌کردند و دانه‌ها توسط یک ناودان بر روی سنگ آسیاب می‌ریخت و کار ساب دانه‌ها انجام می‌شد. بر بالای سنگ آسیاب و متصل به دیوار، میله‌ای با دو وزنه قرار دارد که با مقدار گندمی که روی سنگ آسیاب می‌ریخت، میزان می‌شده است. در شمال محوطۀ آسیاب در ارتفاع 40/ 9متری، تنورۀ آسیاب قرار دارد. کارکرد این بخش از آسیاب بدین‌گونه است که جریان آب از رهگذر یک مجرا، وارد تنورۀ آسیاب شده و به‌واسطۀ ارتفاع زیاد با فشار به چرخ آسیاب می‌خورد؛ درنتیجۀ این جریان، چرخ آسیاب به چرخش درآمده و سنگ زیرین آسیاب را به حرکت درمی‌آورد. بنای آسیاب کهک فاقد هرگونه تزیین در نمای داخلی است. 

مآخذ

آسیاب کهک، گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگـری استـان تهـران، تهـران، شم‍ 731‘13؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش.

سیما طایفه