آزمایش بانوان، انجمن

آزمایش بانوان، انجمن \anjoman-e āzmāyeš-e bānovān\، انجمنـی اجتمـاعی ـ سیـاسی و تـربیتی بـه مدیریت صدیقه دولت‎آبادی در تهران (1300 تا 1303 ش).
صدیقه دولت‎آبادی، از پیش‌گامان جنبشهای اجتماعی زنان ایران، فرزند خاتمه‌بیگم و حاج میرزا هادی دولت‎آبادی و نوادۀ آخوند ملا علی مجتهد حکیم نوری بود (دژم، 158- 159). وی به سال 1299 ق/ 1882 م، در اصفهان در خانواده‎ای اهل علم زاده شد. تحصیلات مقدماتی خود را نزد شیخ محمد رفیع عطاری در تهران آغاز کرد و سپس نزد معلمان دارالفنون به تکمیل تحصیلات خود پرداخت. او در 15سالگی با پزشک خانوادگی خود، اعتضادالحکما ازدواج کرد، اما یک سال بعد طلاق گرفت (همو، 159؛ پیرنیا، 68؛ بامداد، 50-51). 
صدیقه دولت‎آبادی که از فعالان نهضت مشروطه و جنبش زنان بود، در 1328 ق/ 1910 م در کنار آغابیگم، دختر شیخ ‌‌هـادی نجم‎آبـادی (نک‍ : ه‍ د، آقـا شیـخ هـادی نجم‌آبـادی)، «انجمن مخدرات وطن» (ه‍ م) را در تهـران بنیـاد نهاد (فتحی، 71؛ آفاری، 245). صدیقه دولت‎آبادی در 1335 ق/ 1917 م، به اصفهان بازگشت و نخستین دبستان دخترانۀ این شهر با نام مکتب‎خانۀ شرعیات را گشود (ناهید، 111؛ رنجبر، 59-60) و در 1336 ق انجمنی را با نام «شرکت خواتین اصفهان» تأسیس کرد (وطن‎دوست، 17- 18؛ ناهید، همانجا؛ رنجبر، 60). او هم‌زمان با این فعالیتها، دبستانی به نام «ام‌المدارس» برای دختران بی‎بضاعت بر پا ساخت (دولت‎آبادی، 6). همچنین نخستین نشریۀ بانوان به نام زبان زنان را در 1337 ق/ 1919 م در اصفهان منتشر کرد (خسروپناه، 236). اما این نشریه به‌سبب درج مقاله‎ای با عنوان «مجلس عالی بادگیر» که در آن به انتقاد از سیاستهای دولت پرداخته بود، به دستور مستقیم سپهسالار تنکابنی، نخست‎وزیر وقت، توقیف گردید (دایرةالمعارف ... ، 2/ 496). 
دولت‌آبادی در 1300 ش/ 1921 م، به تهران آمد (پیرنیا، همانجا) و چون فضای سیاسی را مناسب دید، بار دیگر نشریۀ زبان زنان را منتشر کرد. وی در همان سال، انجمنی با نام «انجمن آزمایش بانوان» در تهران پایه‎گذاری، و فعالانه در جنبشی برضد استفاده از کالاهای خارجی شرکت کرد (دولت‎آبادی، همانجا؛ ناهید، 112؛ پیرنیا، همانجا). مرام‌نامۀ این انجمن، بیشتر بر نداشتن وابستگی به بیگانگان و آشناساختن زنان با حقوق اجتماعی‎شان از راه سوادآموزی تأکید داشت (رنجبر، همانجا). 
اعضای اولیۀ انجمن عبارت بودند از: صدیقه دولت‎آبادی، درةالمعالی، افسر‌الملوک آریانی، بانو صبا (همسر مدیر روزنامۀ ستاره)، زهرا اسکندری بیات، بانو درخشنده و بانو عزیزی (فتحی، 81)؛ در پی تأسیس این انجمن، زنـانی که در نهضت مشروطه فعـال بودند (نک‍ : ملک‎زاده، 2/ 61-63)، در جنبش تحریم منسوجات وارداتی اروپایی شرکت کردند. اعضای این انجمن اعتقاد داشتند استفـاده از منسوجات داخلی، ایران را از وابستگی‎اش به تاجران و تولیدکنندگان اروپایی آزاد می‎سازد. فعالیت انجمن با سفر صدیقه دولت‎آبادی به اروپا در 1302 ش کم‎رنگ شد و اهداف این انجمن در انجمنهای دیگر اشاعه یافت؛ به گونه‌ای که یکی از خواسته‎های اصلی «جمعیت نسوان وطن‎خواه» به مدیریت محترم اسکندری، ترویج پارچه‎های وطنی بود.

مآخذ

آفاری، ژانت، انقلاب مشروطۀ ایران، ترجمۀ رضا رضایی، تهران، 1379 ش؛ بامداد، بدرالملوک، زن ایرانی، از انقلاب مشـروطه تـا انقلاب سفیـد، تهران، 1347 ش؛ پیرنیـا، منصـوره، سالارزنان ایران، مریلند، 1374 ش؛ خسروپناه، محمدحسین، هدفها و مبارزۀ زن ایرانی، از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی، تهران، 1381 ش؛ دایرةالمعارف زن ایرانی، تهران، 1382 ش؛ دژم، عذرا، اولین زنان، تهران، 1384 ش؛ دولت‎آبادی، صدیقه، نامه‎ها، نوشته‎ها و یادها، نیویورک، 1377 ش؛ رنجبر عمرانی، حمیرا، سازمان زنان ایران، تهران، 1385 ش؛ فتحی، مریم، کانون بانوان با رویکردی به ریشه‎های تاریخی حرکتهای زنـان در ایران، تهران، 1383 ش؛ ملک‎زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطۀ ایران، تهران، 1371 ش؛ ناهید، عبدالحسین، زنان ایران در جنبش مشروطه، تبریز، 1360 ش؛ وطن‎دوست، غلامرضا، زن ایرانی در نشریات مشروطه، تهران، 1385 ش.

شقایق فتحعلی‎زاده