آجودان باشی، کوچه

آجودان‌باشی، کوچه \kūče-ye ājo(ū)dān-bāšī\، کوچه‌ای واقع در محلۀ دولت، در تهران عهد ناصری.
 در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، این کوچه با جهت غربی ـ شرقی، در میانۀ محلۀ دولت، ضلع جنوبی «محل سفارتخانۀ دولت فهیمۀ آلمانی» جانمایی شده، و در‌واقع کوچه‌ای فرعی است که خیابان باغ ایلخانی در غرب را به خیابان بـاغ لاله‌زار در شرق وصل می‌کند (نک‍ : اطلس ... ، 72-73). 
اگر در این نقشه خیابان باغ ایلخانی را از جنوب به شمال، از جایی که خیابان امین‌السلطان به پایان رسیده، و به آن می‌پیوندد، دنبال کنیم، در اوایل ضلع شرقی آن و در کنج شمال شرقی زمین میکائیل ارمنی که برِ خیابان باغ ایلخانی است، راسته‌بازاری کوچک تا نبش کوچه‌ای جانمایی گردیده که نام آن در «نقشۀ نجم‌الدوله» کوچۀ آجودان‌باشی درج شده است. این کوچه در مسیرش به سوی شرق، از ضلع شمالی زمین میکائیل ارمنی، باغ جنـاب ناصرالملک و خانۀ آجودان‌باشی ــ که نـام کوچه منسوب به آن است ــ عبور کرده، سرانجـام به خیابان بـاغ لاله‌زار محدود می‌شود (نک‍ : همانجا).
با‌توجه‌‌به ‌این نکته که محلۀ دولت، محلۀ نوپایی بوده که پس از تخریب حصـار شاه‌تهماسبی در 1284 ق/ 1867 م شکل گرفته، و تا پیش از این تاریخ بیرون از بافت اصلی تهران بوده است، پیشینۀ شکل‌گیری این کوچه را می‌توان دست‌کم در سالهای پس از تخریب حصار شاه‌تهماسبی دانست. 
لقب و منصب آجودان‌باشی، به چند تن از رجال دورۀ ناصری اطلاق می‌گشته است، ولی با در‌نظر‌گرفتن تاریخ شکل‌گیری این کوچه، و تطبیق آن با زمان برداشت اطلاعات و چاپ «نقشۀ نجم‌الدوله»، مقصود از آجودان‌باشی مورد نظر این مقاله شاید اللٰهیار خان افشار، ملقب به آجودان‌باشیِ کل باشد که از 1295 ق/ 1877 م تا 1304 ق/ 1887 م، که وفات یافت، بر این سمت باقی بود و پس از وی پسرش حسن خان از 1304 تا 1319 ق/ 1901 م، بر این سمت گمارده شد. بدین‌ترتیب، گویا نام کوچۀ آجودان‌باشی یا منسوب به اللٰهیار خان است یا پـسـرش حسن خـان (نک‍ : بـامـداد، 4/ 431-432، 5/ 65- 66).
بر‌پایۀ نقشه‌های کنونیِ شهر تهران، نام کوچۀ آجودان‌باشی به کوچۀ برلن تغییر یافته است (نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی