ریحانی، امین

رِيْحانی، امين ‏(‏1876-1940 م/ 1293- 1359 ق/ 1255- 1319 ش)،‏ داستان‌نویس، شاعر نوآور، سفرنامه‌نویس و مترجم لبنانی؛ او فعال سیاسی، منتقد اجتماعی و از پیشروان وحدت عربی هم بود.
ریحانی در روستای فریکه، در منطقۀ جبل عامل لبنان زاده شد و در نوجوانی به‌سبب مشکلات اقتصادی، همراه خانواده‌اش به نیویورک مهاجرت کرد. در آنجا، با ادبیات غرب آشنا، ‏و در 1897 م/ 1315 ق به مدت یک سال در رشتۀ حقوق به تحصیل مشغول‏ شد (عبود، 8؛ زهرالدین، 81)؛ اما به‌سبب بیماری به لبنان بازگشت ‏و به تدریس زبان انگلیسی و فراگیری ادبیات عربی پرداخت (ریحانی، ملوک ... ، 1/ 6؛ عبود، 9). پس از آن، او همواره میان آمریکا، اروپا و خاورمیانه در سفر‏ بود (ناعوری، 347).‏‏
امین ریحانی در دور‌ه‌ای متولد شد که لبنان ازلحاظ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دستخوش تحولات بسیاری بود. سیطرۀ حکومت تبعیض‌آمیز عثمانی و سپس، استعمار فرانسه و حرکتهای آزادی‌خواهانۀ مردم لبنان وضعیت پرچالشی را به بار آورده بود (نک‍ : جهان‌بخت، 9-10). او که به‌سبب مشکلات اقتصـادی و دیگر دشواریهای جامعۀ لبنان، در نوجوانی به ترک وطن مجبور شده بود، از 1900 م/ 1318 ق فعالیتهای سیاسی و اجتماعی‌اش را آغاز کرد (روشنفکر، 3). دربارۀ لزوم اصلاحات سیاسی، نقد سنتهای ‏عربی، دین و فلسفه مقاله‌های انتقادی بسیاری به زبان عربی و انگلیسی نوشت و ‏سخنرانیهایی کرد که برایش شهرت به بار آورد، و نیز با واکنشهای گسترده‌ای روبه‌رو شد (زهرالدین، ‏84-85؛ عبود، 17- 19؛ ‏کیالی، ‏‏10). 
او با ‏استعمار فرانسه در لبنان و سوریه، و استعمار بریتانیا در مصر، عراق و فلسطین مبارزه کرد (نک‍ : ناعوری، 353)؛ نیز وحدت ملت عرب (ریحانی، القومیات، 2/ 148 بب‍ ؛ نیز نک‍ : کیالی، 50 بب‍ )، و آزادی آنان را یادآور شد ‏‏(ریحانی، همان، 1/ 26-27، 122-125، جم‍ ) و دفاع از آزادی و حقوق ایشان، ‏به‌ویژه ‏ملت ‏فلسطین، و پیکار با صهیونیسم را رسالت خود دانست (‏کیالی، 150-‏‏157). ریحانی با ‏مقاله‌ها، ‏خطابه‌ها و نامه‌های متعددش اشغال فلسطین به‌دست صهیونیستها را محکوم، و عواقب آن را گوشزد ‌کرد (نک‍ : همـان، 2/ 138 بب‍ ؛ زهرالدین، 83)؛ نیز با هدف آگاه و متحدکردن ملت عرب، ‏به کشورهای عربی و شمال افریقا سفر، و با دولتمردان و شخصیتهای ادبی و سیاسی آنها دیدار کرد و خواهان استقلال لبنان از فرانسه شد ‏(نک‍ : ملوک، 1/ ‏‏25 بب‍ ، 129- 139، جم‍ ‍؛ زهرالدین، 82-83؛ کیالی، 27- 29) و همان‌طور که در آثارش آمده است، همواره بر لزوم رهایی جوامع عرب از ظلم، استعمار، جهل و تعصب ‏تأکید می‌کرد (نک‍ : بذور ... ، 26، ‏القومیات، 1/ 28، 129، جم‍ ؛ نیز حاجی‌زاده، 46 بب‍‍ ).‏
ریحانی در عرصۀ ادبی، شخصیتی تأثیرگذار داشت. به عقیدۀ او، با تغییر اوضاع اجتماعی و سیاسی، به ‏قالبهای ‏تازه‌ای برای بیان معانی نو ‏نیاز است؛ بنابراین، با تأثیرپذیری از والت ویتمن (1819-1892 م/ 1234- 1309 ق)، شاعر آمریکایی، نثر آهنگین و ‏شاعرانه را در ادبیات عرب بنیان نهاد. به همین سبب، او را ‏«پدر شعر منثور عربی» هم لقب داده‎اند؛ مسیری که پس از او، جبران خلیل جبران (ه‍ م) ادامه داد و از وی پیشی گرفت (ناعوری، 351- 352؛ عبود، 54؛ حاجی‌زاده، 33). او همچنین در آثارش شاعران هم‌عصر خود را به داشتن ‏تعهد ‏اجتماعی ‏فراخواند و ‏از ‏پرداختن ‏صرف به مضامین عاطفی بازداشت (برای نمونه، نک‍ : أنتم ... ،‏ سراسر اثر؛ نیز نک‍ : کیالی، 60-61)‏‏. در 1910 م/ 1328 ق، شعرهای منثور ریحانی نخست، به‌صورت پراکنده در الریحانیات به چاپ رسید ‏و سپس به‌طور کامل جمع‌آوری، و با عنوان هتاف الاودیة منتشر شد (ناعوری، 351؛ روشنفکر و نعمتی، 125).
‏در اشعار ریحانی، مضامینی ‏چون دین‌گرایی و وحدت دینی (برای نمونه، نک‍‍ : هتاف ... ، 56-57، 121-122)، ظلم‌ و جهل‌ستیزی و مبارزه‌طلبی (نک‍ : همان، 18-22، 60، 121؛ نیز روشنفکر، سراسر مقاله)‏ بسیار ‏بارز ‏است. ‏‏ریحانی در اشعارش، از مضامین و اسلوب مسجع قرآن کریم تأثیر ‏‏پذیرفته است (نک‍ : همـان، 18-22؛ صدقی، سراسر مقاله‌؛ برای آگاهی از تأثیر نهج البلاغه بر آثار ریحانی، نک‍ : امین‌مقدسی، سراسر مقاله)‏.‏‏ توحيد از اصول زيربنايی تفکر او ست. ‏اگرچه به‌ظاهر مسيحی بود، اما به وحدت اديان اعتقاد ‏داشت ‏‏‏(ریحانی، وجوه ... ، 100، ‏الریحانیات، 1/ 26-27، 2/ 15)‏.‏
ریحانی از نویسندگان پیشگام در عرصۀ داستان معاصر عرب است. داستان بلند زنبقة الغور، از نخستین داستانهای روایی رمانتیک ـ اجتماعی او، در 1915 م/ 1333 ق در نیویورک منتشـر شد. او را «پدر ادب مهجر»، از نخستین مکتبهای معاصر ادبی با گرایش رمانتیکی دانسته‌اند (داغر، 2/ 406؛ بناساز، 6-7؛ برای آگاهی از ادب مهجر، نک‍ : ناعوری، سراسر اثر)؛ همچنین در 1911 م/ 1329 ق، داستان فلسفی کتاب خالد او به زبان انگلیسی در نیویورک انتشار یافت ‏(داغر، 2/ 408).
بخشی از آثار ریحانی گزارش سفرهایش به کشورهای عربی است که در آنها، ‏به بیان اوضاع ‏سیاسی، ‏فرهنگی، ‏اقتصادی و جغرافیایی، وصف دقیق آداب‌ورسوم و معتقدات مردم و شرح نکات تاریخی این کشورها پرداخته است (برای نمونه، نک‍ : الاعمال ... ، 1-4/ سراسر اثر؛ برای آگاهی از ویژگیهای این سفرنامه‌ها، نک‍ : جهان‌بخت، 83- 179).‏ ساختار واژگانی خاص، شیوۀ تصویرپردازیهای واقع‌گرایانه در کنار عنصر خیال، آوردن شعرها و ‏مثلهای متناسب با متن، ‏طنز و عینیت‌‌گرایی از ‏ویژگیهای نوشتاری سفرنامه‌های او ست. نثر واقع‌گرا و جدی او هم با ‏طنز ‏و ‏هزل ‏‏درآمیخته است (‏نک‍ : ناعوری، 129-‏‏132؛ جهان‌بخت، 180 بب‍ ).
ریحانی آثار بسیاری به زبانهای انگلیسی و عربی نوشت و ترجمه کـرد (برای فهرستی از آثـار او، نک‍ : داغـر، 2/ 405- 408)؛ ازجمله، در 1903 م/ 1321 ق، رباعیات ابوالعلاء معرّی، و در ‏‏1918 م/ 1336 ق، ‏اللزومیات ‏همو را به انگلیسی ترجمه، و در ‏نیویورک ‏چاپ ‏کرد. در 1903 م، المحالفة الثلاثیة فی المملکة ‏الحیوانیة را هم در نقد تعصبات مذهبی مسیحیان به زبان حیوانات ‏نوشت و در نیویورک به چاپ رسانید که با واکنشهای بسیاری روبه‌رو، و حتى به آتش کشیده شد (عبود، 58). در 1920 م‏/ 1338 ق، کتابی به انگلیسی نوشت و در آن، دربارۀ مزدکیان، خوارج، اسماعیلیان و تصوف در ایران سخن گفت (نک‍ : داغر، 2/ 408).

مآخذ

امین‌مقدسی، ابوالحسن و دیگران، «روابط بینامتنی نهج البلاغه با آثار امین الریحـانی»، پژوهش‌نـامۀ نقد ادب عربی، تهـران، ‏‏1389 ش، شم‍ 1؛ بناسـاز، سکینه، بررسی عناصر داستان در رمان زنبقة الغور از امین الریحانی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عربی، دانشگاه زابل، زابل، 1394 ش؛ جهان‌بخت لیلی، امید، بررسی زبانی، محتوایی و زیبایی‌شناختی سفرنامه‌های امین الریحانی، پایان‌نامۀ دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، 1390 ش؛ حاجی‌زاده، مهین و رعنا نصیرپور، «کامیابی و ‏ناکامی مردم از دیدگاه امین الریحانی»، لسان مبین، قزوین، ‏1393 ش، س 6، شم‍ 17؛ داغر، یوسف اسعد، مصادر الدراسة الادبية، بیروت، ‏‏1983 م؛ روشنفکر، کبرى، «جنگ‌ستیزی و پاسداری از صلح در آثار امین الریحانی»، مدرس علوم انسانی، تهران، 1380 ش، دورۀ 5، شم‍ 3؛ همو و معصومه نعمتی قزوینی، «تحلیل ساختاری و محتوایی اشعار منثور امین الریحانی»، الجمعیة العلمیة الایرانیة للغة العربیة و آدابها، تهران، 1385 ش، شم‍ 6؛ ریحانی، امین، الاعمال العربیة الکاملة، به کوشش امین آلبرت ریحانی، بیروت، 1986 م؛ همو، انتم الشعراء، بیروت، 1953 م؛ همو، بذور للزارعین، به کوشش امین آلبرت ریحانی، بیروت، دارالريحانی؛ همو، الریحانیات، به کوشش همو، بیروت، 1956 م؛ همو، القومیات، به کوشش همو، بیروت، 1956 م؛ همو، ملوک العرب، بیروت، 1987 م؛ همو، وجوه شرقیة ‏غربیة، بیروت، 1957 م؛ همو، هتاف الاودیة، به کوشش امین آلبرت ریحانی، بیروت، 1955 م؛ ‏زهرالدین، ‏صالح، موسوعة رجالات من بلاد العرب، بیروت، 2001 م؛ صدقی، حامد و ‏معصومه نعمتی قزوینی، «بازتاب مفاهیم و تعابیر قرآن در آثار امین ‏الریحانی»، پژوهش‌نامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، تهران، 1389 ش، س 10، شم‍ 1؛ عبود، مارون، امين ‌الريحانی، قاهره، 1953 م؛ کیالی، سامی، امین الریحانی، قاهره، 1960 م؛ ‏ناعوری، عیسى، ادب المهجر، قاهره، 1959 م.

ملیحه علی‌نژاد