ریاشی، عباس

رِیاشی، عباس بن فَرَج (د 257 ق/ 871 م)، ابوالفضل، لغت‌شناس، دستوردان و راوی بصری.
ریاشی در بصره متولد شد. کنیۀ او ابوالفضل و خاستگاه لقب او «ریاشی»، براساس آنچه منابع گفته‌اند آن است که پدر او بردۀ مردی بود ملقب به ریاش، از قبیلۀ جُذام (ه‍ م) که بدان منسوب شد و این نسبت برای فرزند نیز باقی ماند (سمعانی، 6/ 209؛ سیوطی، 2/ 27). ذهبی تاریخ ولادت او را بعد از 180 ق/ 796 م دانسته است (10/ 68). برپایۀ گزارش منابع، هیچ‌کس چون ریاشی سبب سرافرازی و برآمدن بصره نشد (قفطی، 2/ 370).
مهم‌ترین استاد ریاشی اصمعی، لغت‌شناس برجستۀ سدۀ 3 ق/ 9 م است که ریاشی بیش از همه، از او روایت کرده (سیرافی، 69)، و البته گاه در مسائـل معناشناسی واژه‌ها، با او اختلاف‌نظر هم داشته است (مثلاً نک‍ : حمزه، 60، 79). افزون‌بر اصمعی، وی نزد دانشمندان و لغت‌شناسان دیگر عصر خود دانش آموخت؛ ازجمله: ابوعثمان بکر بن محمد مازِنی (د 247 ق/ 861 م)، ابوعبیده مَعمر بن مثنّى (د 209 ق/ 824 م) ابوزید انصاری (د 214 یا 215 ق/ 829 یا 830 م) (برای آگاهی از فهرست کامل کسانی که ریاشی از آنان روایت کرده است، نک‍ : مزی، 14/ 235).
ریاشی الکتاب سیبویه را نزد مازنی فراگرفت؛ بااین‌همه مازنی او را، به‌ویژه در زمینۀ لغت و شعر، بر خود برتر دانسته است (نک‍ : قفطی، 2/ 369؛ یاقوت، 4/ 1483؛ سیوطی، همانجا). گفته شده ریاشی به نوشته‌ها و آثار اصمعی و مازنی سخت توجه داشته و آنها را حفظ کـرده است تـا بتواند نقـل کند (قفطی، 2/ 370؛ زبیدی، 97). دستوردانان و لغت‌شناسان بزرگی از مجلس درس او بهره برده‌اند؛ ازجمله: مبرَّد (د 286 ق/ 899 م)، ابن‌قتیبه (د 276 ق/ 889 م) که ریاشی یکی از شخصیتهای تأثیرگذار در زندگی او بوده است، ابن‌ابی‌الدنیا (د 281 ق/ 894 م)، ابوحاتم سجستانی (د 255 ق/ 869 م)، ابن‌درید (د 321 ق/ 933 م)، ابوسعید سُکَّری (د 275 یا 290 ق/ 888 یا 903 م) (قفطی، همانجا؛ «دائرةالمعارف ... »، II/ 664؛ برای آگاهی از فهرست کامل آنان که از ریاشی روایت کرده‎اند، نک‍ : مزّی، همانجا). 
در 230 ق/ 845 م، ریاشی به بغداد رفت و ظاهراً در آنجا به تدریس پرداخت (قفطی، 2/ 372؛ یاقوت، 2/ 547). ریاشی در بغداد پیشنهاد متوکل (حک‍‌ 206-247 ق/ 821 -861 م) درخصوص پذیرش منصب قضای بصره (یا سامرا) را نپذیرفت و مجلس درس خود را در مسجد بر این منصب ترجیح داد و متوکل را مدح کرد و ازو عذر خواست؛ متوکل پذیرفت و به او صله داد. وی در بغداد با نحوی کوفی، ثعلب (د 291 ق/ 904 م)، دیدار کرد و با او نشستی علمی (مجلس) داشت و وقتی از او دربارۀ برترین علمای بغداد پرسش شد، ثعلب را اعلم ایشان معرفی کرد (قفطی، 1/ 369، 2/ 372). احتمالاً در همین زمان وزیر و ندیم متوکل، فتح بن خاقان (د 247 ق، یا فرزند او)، نزد ریاشی علم آموخت و ثروت فراوان بدو بخشید (قفطی، 2/ 370؛ زبیدی، 98). سرانجام ریاشی به بصره بازگشت (قفطی، زبیدی، «دائرةالمعارف»، همانجاها). به گزارش منابع، وی در 257 ق/ 871 م در زمان خلافت المعتمد علی‌الله (256- 279 ق/ 870-892 م)، و در جریان حملۀ بردگان شورشی (بردگان تحت رهبری صاحب‌الزنج) به بصره، برای تصاحب ثروتش کشته شد (قفطی، 2/ 369-370؛ ابن‌جوزی، 12/ 134؛ یاقوت، 4/ 1483؛ ابن‌خلکان، 3/ 27).
آثاری که در منابع به ریاشی نسبت داده شده‌اند، از این قرارند: کتاب‌ الخیل؛ کتاب الابل؛ کتاب ما اختلفت اسماؤه من کلام العرب (نک‍ : یاقوت، همانجا، بغـدادی، 1/ 436)؛ ظاهراً هیچ‌یک از آثـار او حفظ نشده است. جاحظ (د 255 ق/ 869 م) ریاشی را به‌عنوان یکی از 3 دستورنویس مطرح بصری (دو دیگر: مازنی و زِیادی (د 249 ق) بودند) در آن زمان ستایش کرده است (قفطی، 1/ 283؛ نیز نک‍‌ : «دائرةالمعارف»، همانجا، که به نظر می‌رسد «محمد بن بشیر» در عنوان این مدخل اشتباه، و با ابوجعفر محمد بن یسیر ریاشی < ه‍ م > که گاه در منابع محمد بن بشیر نیز آمده، خلط شده باشد).
در منابع گوناگون ادبی، لغوی، دستوری و تفسیری روایتها و اظهار نظرهای ریاشی در باب واژه‌شناسی، نوادر و ساختارهای نحوی پر اهمیت‌اند و نشستهای علمی او با دانشمندان روزگارش پیوسته مورد توجه بوده است (مثلاً نک‍ : زجاجی، 47، 48، 53). به گزارش منابع، هرگاه بصریان در باب مسئله‌ای اختلاف نظر داشته‌اند، به گفتۀ ریاشی در آن مسئله اعتماد می‌کردند (زبیدی، همانجا).

مآخذ

ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق/ 1992 م؛ ابن‌خلکان، وفیات؛ بغدادی، هدیه؛ حمزۀ اصفهانی، التنبیه على حدوث التصحیف، به کوشش محمد اسعد طلس، بیروت، 1412 ق/ 1992 م؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، قاهره، 1427 ق/ 2006 م؛ زبیدی، محمد، طبقات النحویین و اللغویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1373 ق؛ زجاجی، عبدالرحمان، مجالس العلماء، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1420 ق/ 1999 م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان بن یحیى معلمی یمانی و دیگران، حیدرآباد، 1382 ق/ 1962 م؛ سیرافی، حسن، اخبار النحویین البصریین، به کوشش طٰه محمد زینی و محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره، 1373 ق/ 1966 م؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، صیدا، المکتبة العصریه؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1406 ق/ 1982 م؛ مزّی، یوسف، تهذیب‌ الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1400 ق/ 1980 م؛ یاقوت، معجم‌ الادباء، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1414 ق/ 1993 م؛ نیز:

Encyclopedia of Arabic Literature, eds. J. S. Meisami and P. Starkey, London/ NewYork, 1998.
بابک فرزانه