روم ایلی حصاری

رومْ‌ایلیْ‌حِصاری، قلعه‌ای در استانبول بر کرانۀ اروپایی تنگۀ بسفر. 
در منابع تاریخی، از این قلعه با نامهای روم‌ایلی‌حصار و روملی‌حصـار نیز یـاد شده است (نک‍ : اولیـا چلبی، 1/ 453؛ بیـرم، 2/ 340). این قلعه به‌سبب موقعیت راهبردی‌اش به بوغاز کِسِن شهرت داشته است، که در زبان ترکی «قطع‌کنندۀ تنگه» معنا می‌دهد (عاشق پاشازاده، 67؛ سعدالدین، 1/ 416؛ کمال پاشازاده، 7/ 29؛ بابینگر، 80-83). 

سبب نام‌گذاری

نام این قلعه، با توجه به موقعیت مکانی آن، برگرفته از نام ایالت «روم‌ایلی» است که به متصرفات عثمانیان در شبه‌جزیرۀ بالکان اطلاق می‌شد («دائرةالمعارف دیانت ... »، XXXV/ 232-234). همچنین، از این قلعه با عنوانهای «قلعۀ جدیده» و «نیک‌حصار» یاد شده (فرائضجی‌زاده، 1/ 520)، که رواج چندانی نداشته است (نک‍ : IA, IX/ 773). 
روم‌ایلی‌حصاری در ساحل اروپایی استانبول، روبه‌روی قلعۀ آناتولی‌حصاری، در تنگ‌ترین بخش تنگۀ بسفر که کمتر از 700 متر پهنا دارد، ساخته شده است (بیرم، بابینگر، همانجاها؛ سامی، 3/ 2376؛ مختار، 7؛ اوزون‌چارشیلی، I(3)/ 459؛ «دائرةالمعارف ترک»، XXVII/ 460). اولیا چلبی (1020-1093 ق؟/ 1611-1682 م) که در سدۀ 11 ق/ 17 م این قلعه را دیده است، در گزارش خود، برای ساخت قلعه روایتی افسانه‌ای مبنی‌بر پیش‌بینی راهبی مسیحی از ساخت آن، و محاصرۀ قسطنطنیه توسط سلطان محمد دوم یا محمد فاتح (سل‍ 855-886 ق/ 1451-1481 م) آورده است (همانجا). 
بنابر منابع تاریخی دربارۀ ساخت این قلعه، سلطان محمد دوم در مسیر بازگشت از سفر قرامان در 856 ق، از حضور کشتیهای فرانسوی در گالیپولی باخبر شد؛ پس خود را به ساحل روبه‌روی آناتولی‌حصاری در تنگۀ بسفر رساند و موضوع لزوم ایجاد حصاری در آن مکان را با صدراعظم خلیل پاشا چندرلی در میان نهاد؛ پس ازآن و با دستور سلطان، قلعه ساخته شد (عاشق پاشازاده، 141؛ طورسون بی، 41, 42-43؛ کمال پاشازاده، 7/ 29-30؛ اوزون ـ چارشیلی، I(3)/ 458). سلطان محمد دوم برای ساخت این قلعه، با ارسال نامه به ولایات تحت فرمان خویش، درخواست کرد تا افراد متخصص فراهم آیند و مصالح مورد نیاز تأمین شود (هامرپورگشتال، I/ 506؛ مختار، همانجا). 
برای ساخت روم‌ایلی‌حصاری، 3 برج در نظر گرفته شده بود. سلطان محمد دوم ساخت این برجها و هزینه‌های آنها را میان 3 وزیر خود تقسیم کرد: او برپایی برجی بسیار استوار در ضلع شرقی، یعنی در گوشۀ ساحلی را به خلیل پاشا؛ بنای برجی بزرگ در بخش کوهستانی را به زغنوس پاشا؛ و ساخت برج سوم، یعنی برج شمالی را به صاروجه پاشا واگذار کرد. وزیر شهاب‌الدین پاشا نیز وظیفۀ نظارت کلی بر کار ساختمانی را بر عهده داشت (اوزون‌چارشیلی، I(3)/ 461؛ کمال پاشازاده، 7/ 30؛ هامرپورگشتال، I/ 506-507). ساخت قلعه از 20 صفر 856 ق/ 21 مارس 1452 م، با نزدیک به 6هزار کارگر آغاز شد و معمار آن، مصلح‌الدین نام داشت (اوزون‌چارشیلی، همانجا؛ نیز نک‍ : هـامرپورگشتـال، I/ 507؛ «دائرةالمعارف ترک»، XXVII/ 462). 
ازآنجاکه بنابر معاهده‌ای میان دولت عثمانی و بیزانس، قرار بود قلعه و استحکامات نظامی دیگری در نزدیکی قسطنطنیه ساخته نشود، امپراتور بیزانس، کنستانتین یازدهم، پس از آگاهی از آغاز ساخت روم‌ایلی‌حصاری، اعتراض کرد و سفرایی نزد سلطان عثمانی فرستاد و آن معاهده را یادآور شد؛ ولی کوشش وی نتیجه‌ای نداشت و سلطان عثمانی با طرح ادعایی مبنی‌بر به‌جای‌آوردن نذر پدرش، سلطان مراد دوم، از پذیرش درخواست امپراتور خودداری کرد (مختار، 8). 
سلطان محمد دوم همواره در پی فتح قسطنطنیه بود (طورسون‌ بی، 5) و بنای این قلعه را نیز باید همسو با سیاستهای نظامی وی برضد بیزانس دانست («دائرةالمعارف ترک»، همانجا)؛ مهم‌ترین هدف او از ساخت این قلعه نیز تسلط بر تنگۀ بسفر بود («دائرةالمعارف دیانت»، XXXV/ 238). سلطان عثمانی همپای ساخت روم‌ایلی‌حصاری، به تعمیر آناتولی‌حصاری در آن‌سوی تنگه نیز توجه کرد (مختار، 6-7). ساخت این قلعه امکان عبور عثمانیان از هر دو سوی تنگه را فراهم می‌ساخت و همچنین راه هر نوع کمک احتمالی به دولت بیزانس را از طرف دریای سیاه مسدود می‌کرد (اوزون‌چارشیلی، I(3)/ 458). 
سلطان محمد دوم در پی آن بود تا با استفاده از موقعیت راهبردی این دو قلعه، و بهره‌گیری از آتش توپ‌خانه در برابر کشتیهایی که برای امدادرسانی به بیزانس وارد تنگۀ بسفر می‌شوند، این تنگه را تحت سلطۀ خود درآورد (کمال پاشازاده، 7/ 30؛ سعدالدین، 1/ 417؛ اوزون‌چارشیلی، I(3)/ 463). به همین منظور، پس از پایان ساخت قلعه، انواع اسباب جنگی و توپهای سبک و سنگین در آن جای داده شد (نشری، II/ 687, 689؛ طورسون‌ بی، 75؛ کمال پاشازاده، 7/ 32). تا پیش از فتح قسطنطنیه و با دستور سلطان محمد دوم به فرماندۀ حصار، فیروز آغا که همراه 400 تن ینی‌چری مسئولیت حفاظت از آن را بر عهده داشت (اوزون‌چارشیلی، I(3)/ 462-463)، اجازۀ عبور از این تنگه به هیچ کشتی‌ای داده نشد (نشری، کمال پاشازاده، همانجاها). در نتیجۀ جلوگیری عثمانیان از عبور کشتیها از تنگۀ بسفر، تحمل محاصره برای بیزانس بسیار دشوار شده بود، به‌طوری‌که بیزانسیها با کمبود مایحتاج اولیه، ازجمله مواد غذایی روبه‌رو شدند (اولیا چلبی، 1/ 455). 
پس از فتح قسطنطنیه در 857 ق/ 1453 م، خطابۀ فتح را از منبری بر فراز قلعۀ روم‌ایلی‌حصاری خواندند (کمال پاشازاده، همانجا). بااین‌همه، پس از سقوط پایتخت بیزانس، این قلعه نیز اهمیت پیشین خود را از دست داد و به زندان تبدیل شد؛ به‌طوری‌که مغضوبان سلطان و ینی‌چریهای محکوم و اعدامی در این قلعه زندانی می‌شدند (نک‍ : اولیا چلبی، «دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها؛ نیز نک‍ : IA, IX/ 774). 
درون حصار، افزون‌‌بر مسجدی که به دستور سلطان محمد دوم ساخته شده بود، یک آب‌انبار، دو آبخوری و خانه‌هایی از جنس چوب برای ینی‌چریهای توپچی و دزدار (دژدار) وجود داشت (همانجا). 
قلعۀ روم‌ایلی‌حصاری به شکل چندضلعی نامنتظمی است که از شمال به جنوب 250 متر، و از غرب به شرق 125 متر پهنا دارد. افزون‌براین، برای محافظت از دروازۀ قلعه که در سمت ساحل است، بارویی کوچک به شکل دیواری بیرونی ساخته شده است. در ساخت قلعه، افزون‌بر سنگ، در بخشهای نزدیک به ساحل، از بقایای مصالح به‌جا‌مانده از ساختمانهای بیزانسی نیز استفاده شده است (سعدالدین، 1/ 418؛ مختار، 7؛ «دائرةالمعارف دیانت»، XXXV/ 238). مدتی پس از ساخت قلعه، در شمال آن، محله‌ای شکل گرفت. این محله در سدۀ 14 ق/ 20 م دارای محله‌هایی فرعی به نامهای حاجی کمال‌الدین، علی پرتک، قلعۀ درونی، علی طورلاق و ارپه امینی بود و در آن، اماکنی مانند تلگراف‌خانه، تکیۀ خلوتی، تکیۀ بکتاشی، کلیسای ارمنیِ «سُرپ صانتوخِر» (سورپ سانتوخر)، و مکتب «روبر قولج» (رابرت کولژ) وجود داشت (رائف، 270-275). 
طراحان قلعه کوشیده بودند که این بنا به شکل کلمۀ «محمد» به خط کوفی ساخته شود (اولیا چلبی، 1/ 454؛ سامی، 3/ 2376؛ مختار، همانجا). افزون‌بر 3 برج اصلی داخل قلعه، در میان دیوارها، 13 برج کوچک قرار دارد و شمار مجموع آنها، با برج واقع در بالای دیوار بیرونی قلعه، به 17 برج می‌رسد. برجهـای قلعه دارای پلکان، اتاقها، ناودانها و دودکشهایی برای تهویۀ هوا بود، و هر برج دروازه‌ای داشت که به قلعه باز می‌شد («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). گویا برجها در گذشته با صفحه‌های سربی و چوبهای مخروطی‌شکل پوشیده شده بودند؛ با توجه به نقاشیهای قدیمی برجای‌مانده، می‌توان دریافت که بیشتر آنها کلاهکی مخروطی‌شکل از جنس سرب داشته‌اند (IA, IX/ 776). 
3 برج اصلی قلعه را با این نامها می‌شناسند: برج A (صاروجه پاشا) با 28 متر ارتفاع در گوشۀ شمال غربی قلعه، برج B (چندرلی خلیل پاشـا) بـا 22 متر ارتفاع در جهت شمالی ـ جنوبی قلعه و در نقطۀ صفر ساحلی، و برج C (زغنوس پاشا) با 21 متر ارتفاع در گوشۀ جنوب غربی قلعه. این برج کتبیه‌ای به خط نسخ، به زبان عربی دارد که در آن، نام سلطان محمد دوم و زغنوس پاشا، و نیز تاریخ ساخت بنا، در 856 ق/ 1452 م آمده است. بلندی دیوار گرداگرد قلعه، که برجها را به هم متصل کرده، از 5 تا 10 متر متغیر است و پهنای آن در جاهایی که امکان حملۀ دشمن وجود داشت، به 5 متر نیز می‌رسد. قلعه دارای 5 دروازه در دیوارهای جنوبی، شمالی، شرقی (باروی کوچک جلو قلعه) و غربی بود. جنس دروازه‌ها نیز از چوب بود که روکشی از آهن داشت (اوزون‌چارشیلی، I/ 462؛ «دائرةالمعارف دیانت»، XXXV/ 238-239). 
در سدۀ 11 ق/ 17 م، در بیرون قلعه، فانوس دریایی‌ای وجود داشت که شبها چراغ روشن آن راهنمای ورود کشتیها به تنگۀ بسفر بود (اولیا چلبی، 1/ 461). محوطۀ درونی قلعه افزون‌بر مسجدی که به دستور سلطان محمد دوم بنا شده بود و مسجد ابوالفتح خوانده می‌شد، دارای دو مسجد، دو انبار آذوقه، چندین خانۀ مسکونی و زیارتگاههای شیخ اسماعیل و دورموش / طورموش دده نیز بود که دزدار یا پادگانی با گنجایش 300 تن نیرو، و 105 عراده توپ (مستقر در قلعه)، وظیفۀ دفاع از آن را بر عهده داشت (همو، 1/ 455-456، 458- 459). 
امروزه از اماکن داخل قلعه، جز دیوارهای اصلی و منارۀ ویران مسجد چیزی برجای نمانده است. وجود دو ستون بیزانسی، چند سرستون و چند توپ باقی‌مانده از زمان سلطان محمد فاتح در محوطۀ باروی کوچک جلو قلعه نیز این مکان را به موزه شبیه کـرده است (نک‍ : «دائرةالمعـارف دیـانت»، XXXV/ 239؛ نیز نک‍ : اوزون‌چارشیلی، I/ 462) 
پس از وقوع زمین‌لرزه در 915 ق/ 1509 م، این حصار آسیب دید، ولی به‌سرعت بازسازی شد. در 1159 ق/ 1746 م، در زمان سلطان سلیم سوم، وقوع آتش‌سوزی موجب گردید تا این قلعه بار دیگر بازسازی شود. در 1335 ق/ 1917 م، قصد داشتند این قلعه را به موزۀ دریایی تبدیل کنند، اما چنین نشد. 
پردامنه‌ترین تعمیرات این قلعه در دورۀ معاصر، و به سال 1953 م/ 1332 ش بازمی‌گردد که طی آن، دیوارها، برجها، دندانه‌ها و دیگر بخشهای فروریختۀ آن مرمت شد. در این زمان، خانه‌های چوبی‌ای که در طول زمان درون قلعه ساخته شده بود، برچیده شدند و در محل مسجدی که به دستور سلطان محمد فاتح بنا شده بود، تماشاخانه‌ای روباز ایجاد گردید («دائرةالمعارف ترک»، XXVII/ 463؛ نیز IA, IX/ 773-774). روم‌ایلی‌حصاری امروزه به‌صورت موزه درآمده است («دائرةالمعارف دیانت»، XXXV/ 238) و فعالیتهای فرهنگی و هنری نیز در آنجا انجام می‌شود («دائرةالمعارف جدید ... »، IX/ 3300). 

مآخذ

اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، به کوشش احمد جودت، استانبول، 1314 ق/ 1896 م؛ بیرم‌الخامس، محمد مصطفى، صفوة الاعتبار، به کوشش مأمون بن محی‌الدین حنان، بیروت، 1417 ق/ 1997 م؛ رائف، محمد، مراسلات استانبول، استانبول، 1314 ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308 ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279 ق؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تواریخ آل‌عثمان ( تاریخ)، به کوشش عالی‌بک، استانبول، 1332 ق؛ فرائضجی‌زاده، محمد سعید، گلشن معارف، استانبول، 1202 ق؛ کمال پاشازاده، احمد، تواریخ آل‌عثمان، به کوشش شرف‌الدین توران، آنکارا، 1954 م؛ مختار، احمد، اعیاد مفاخر ملیة عثمانیة، به کوشش محمد طاهر، استانبول، 1316 ق؛ نیز: 

Babinger, F., Mehmed der Eroberer und seine Zeit, München, 1953; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des Osmanischen Reiches, Graz, 1963; IA; Neşri, M., Cihan Nümâ, eds. F. R. Unat and M. A. Köymen, Ankara, 1957; Türk ansiklopedisi, Ankara, 1978; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 2008; Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-Feth, ed. A. M. Tulum, Istanbul, 1977; Unzunçarṣılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1972; Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985. 
محمدحسین صادقی