روز روشن

روزِ روشَن، تذکره‌ای به زبان فارسی، تألیف محمد مظفر حسین لکهنوی، متخلص به «صبا»، تذکره‌نگار و شاعر شبه‌قاره، در سدۀ 13 ق/ 19 م. 
صبا در 4 شعبان 1279 ق/ 25 ژانویۀ 1863 م در لکهنو به دنیا آمد. پدرش محمد یوسف علی، مردی دانشمند و ادیب بود که در دستگاه سکندر بیگم (د 1285 ق/ 1868 م)، و بعدها نزد نواب صدیق حسن خان (1228- 1309 ق/ 1813-1892 م) و همسرش شاه جهان بیگم (د 1319 ق/ 1901 م) مقام و منزلتی داشت. صبا ادب فارسی و عربی را از پدرش آموخت و همراه او به بهوپال رفت و در دستگاه ریاست بهوپال، نواب صدیق حسن خان قنوجی، به کار مشغول شد (صبا، 465؛ نقوی، «شعرا ... »، 546). شماری از منابع، تألیف روز روشن را به پدر صبا، یوسف‌ علی، مؤلف تذکرۀ صبح گلشن نسبت می‌دهند، که این رساله را با تفصیل بیشتری نسبت به تذکرۀ خود تـألیف کرده، و به نام پسرش نوشته است (نک‍ : منزوی، 3/ 1909؛ رکن‌زاده، «د»). 
صبا تذکرۀ خود را تکملۀ تذکره‌های پیشین می‌داند. او در دیباچۀ روز روشن می‌گوید: به‌علت اینکه شرح احوال شماری از متقدمین و متأخرین و برخی از معاصران در تذکره‌های نگارستان سخن و صبح گلشن و شمع انجمن نیامده و جایشان خالی است «این مقاله را تکملۀ آن هر سه تذکره» قرار داده است (ص 3-4؛ گلچین معانی، 1/ 640). ناگفته نماند، صبا این تذکره‌‌ها را در شمار منابع اثر خود نام می‌برد و هرگاه در نقل شرح‌‌حال شاعری از این 3 کتاب استفاده کرده، با حفظ امانت، روی اسم یا تخلص آن شاعر نشان مخصوص «ش و ن و ص» را گذاشته که به‌ ترتیب اختصار شمع انجمن و نگارستان سخن و صبح گلشن است (نک‍ : سراسر اثر؛ نقوی، تذکره‌نویسی ... ، 614). صبا به‌ویژه از تذکرۀ آفتاب عالمتاب نوشتۀ قاضی محمد صادق خان اختر یاد می‌کند و آن را از منابع اصلی خود می‌شمارد. او در شرح احوال برخی از شاعران نام تذکره‌های نشتر عشق و ید بیضا را نیز آورده است (ص 4؛ نقوی، همانجا). او به نام بیشتر تذکره‌هایی که در دست داشته، اعم از خطی و چاپی، اشاره کرده است (رکن‌زاده، «ه‍‍ »). 
روز روشن شامل شرح‌ احوال مختصر یا مفصل، و نیز منتخب اشعار 410‘2 نفر از سرایندگان متأخر و متقدم فارسی‌گو ست که به ‌ترتیب الفبایی، در 31 باب تألیف شده است. این تذکره با «آبی ترشیزی» آغاز، و به «یونس ابهری» پایان می‌یابد. همچنین در این تذکره به ذکر اشعار و شرح‌حال بیشتر شاعران، به شکلی بسیار مختصر بسنده شـده است (نک‍ : صبـا، سراسر اثر؛ نیز نقوی، همان، 614-615). 
تذکره‌نویس در پاره‌ای موارد به برخی از اقوال و روایات منابع مورد استفادۀ خود، ایرادها و اشکالاتی گرفته، و بدون ذکر سند و منبع خاصی، نتیجه‌گیری خود را دربارۀ آن موضوع بیان داشته است (همان، 615). 
صبا کتاب را در سال 1295 ق/ 1878 م، یعنی در سن 17سالگی آغاز، و یک سال بعد، در 1296 ق به پایان رساند (صبا، 4، 972). او شیوه و سبک نگارش تذکره را ساده می‌‌خواند و بر «بسطی کافی غیر‌مُمل و اطنابی وافی نامخل» اشاره، و ادعا می‌کند که از عبارات سلیس و ساده بهره برده است؛ ولی در پاره‌ای از بخشها، سبک انشای او مصنوع، باتکلف و پر از حشو و زوائد است؛ به‌خصوص، ذیل احوال خود مؤلف (نک‍ : ص 464-466) که به گفتۀ نقوی (همان، 616)، این زندگی‌نامه، می‌توانست در دو جمله بیان شود. 
بااینکه نویسندۀ این تذکره فردی ادیب بوده، اما با شتابی که در تألیف اثر خود به خرج داده، در مواردی، دچار اشتباه و کاستیهایی شده است (گلچین معانی، 1/ 641؛ نیز نک‍ : صبا، 187، 188-234). آنچه این اثر را از سایر تذکره‌های شبه‌قاره متمایز می‌سازد، نام و شرح‌حال شاعران معاصر خود مؤلف، به‌ویژه فارسی‌سرایانی است که در آن روزگار در بهوپال می‌زیستند (نقوی، همان، 616، «شعرا»، 542). 
روز روشن در 1297 ق/ 1880 م، در 868 صفحه، به دستور نواب محمد صدیق خان در چاپ‌خانۀ شاهجهانی بهوپال چاپ سنگی شد. این تذکره در 1343 ش، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت در ایران نیز به چاپ رسید (رکن‌زاده، «ه‍ »). 

مآخذ

رکن‌زادۀ ‌‌آدمیت، محمدحسین، مقدمه بر تذکرۀ روز روشن (نک‍ : هم‍ ، صبـا)؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی‌، تهران، 1348 ش؛ منزوی، فهرستواره؛ نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، 1343 ش/ 1964 م؛ همو، «شعرا کی تذکره»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1972 م، ج 5.

پریسا سنجابی