رفاعة بن رافع

رِفاعَة بْنِ رافِع (د ح 41 ق/ 661 م)، از اصحاب پیامبر اسلام (ص) و امام علی (ع) و محدث. بلاذری نسب او را چنین آورده است: رفاعة بن رافع بن مالک بن عجلان بن عمرو بن عامر بن زُرَیق (1/ 245). او با کنیۀ ابومعاذ، از قبیلۀ خزرج، و ساکن مدینه بود. این قبیله همانند قبیلۀ اوس به پیامبر اسلام (ص) ایمان آوردند و انصار نام گرفتند. مادرش، امّ مالک دختر اُبَیّ بن سلول یا همان اُبَیّ بن مالک حبلی و خواهر عبدالله بن اُبَیّ، رهبر منافقان مدینه بود (ابن‌سعد، 3/ 447؛ ابن‌اثیر، 2/ 73).
در منابع تاریخی از طول عمر رفاعه و سال تولد او خبری نقل نشده است؛ اما گفته‌اند که در بیعت عقبه حاضر بوده است (مفید، 107؛ ابن‌حجر، 2/ 407).
پدر رفاعه، رافع بن مالک، از نُقَبای دوازده‌گانۀ انصار، در بیعت عقبه حضور یافت و با پیامبر (ص) بیعت کرد. رافع را نخستین مسلمان از انصار شمرده‌اند. او در غزوۀ احد شرکت داشت و در آن جنگ به شهادت رسید (بلاذری، 1/ 245-246؛ ابن‌هشام، 1/ 429).
نخستین خبر مستقل و مستقیم از رفاعة بن رافع، حضور او در جنگ بدر است. وی همراه برادرش، خلّاد در غزوۀ بدر در کنار پیامبر (ص) بوده، و با مشرکان جنگیده است (ابن‌هشام، 1/ 686، 693؛ واقدی، 1/ 171). رفاعه در جنگ بدر، وهب بن عُمَیر را اسیر کرد. پدر وهب که برای پرداخت فدیه به مدینه آمده بود، مسلمان شد و پیامبر (ص) هم بدون گرفتن فدیه، وهب را آزاد نمود (ابن‌هشام، 1/ 661-662). گفته‌اند که امیة بن خلف جمحی هم در جنگ بدر به دست رفاعه بن رافع کشته شد (بلاذری، 1/ 300). از فعالیتها و اقدامات رفاعه در چند سال پایانی زندگانی پیامبر اسلام (ص) گزارشی در دست نیست جز این که وی در جنگهای احد و خندق و بیعت رضوان (صلح حدیبیه)، نیز جنگهای دیگر همراه پیامبر (ص)، بوده است (ابن‌سعد، 3/ 447- 448). رفاعه پس از رحلت پیامبر (ص) یکی از یاران نزدیک امام علی (ع) شمرده می‌شد (نک‍ : طوسی، 63).
گزارشی از فعالیتهای رفاعه در دوران خلافت ابوبکر و عمر در منابع نیامده؛ اما مشهور است که با ابوبکر و عمر موافق بود. در دوران خلافت عثمان ــ که شدیداً مخالفش بود (طبری، 4/ 382- 383) ــ از رفاعه نام برده می‌شود. او در رویدادهای مدینه و شورش علیه عثمان حاضر شد و هنگام محاصرۀ خانۀ عثمان در ذیحجۀ 35/ ژوئن 656، درِ خانۀ او را به آتش کشید (بلاذری، 5/ 549).
روزی که مردم برای بیعت با خلیفۀ جدید به مسجد مدینه وارد شدند، رفاعه و عمار یاسر و ابوایوب انصاری به خلافت حضرت علی (ع) اظهار علاقۀ بسیار کردند. آنان در جمع مردم، با یادآوری فضیلت و پیشینۀ کوششهای حضرت علی (ع) در راه اسلام، و قرب و منزلت آن حضرت نزد پیامبر (ص)، مردم را به بیعت با آن حضرت تشویق کردند (ابن‌ابی‌الحدید، 7/ 35-36).
پس از بیعت مردم با حضرت علی (ع) و بروز اختلاف میان آن حضرت با طلحه و زبیر و رفتن آن دو به بصره، رفاعه حمایت خود را از آن حضرت اعلام کرد (ابن‌اثیر، 2/ 74؛ ابن‌ابی‌الحدید، 14/ 16-17). او در نبردهای جمل و صفین در کنار حضرت علی (ع) شمشیر می‌زد (ابن‌عبدالبر، 2/ 497). در ماجرای حَکَمیت، که پس از جنگ صفین پیش آمد، نام رفاعة بن رافع در میان گواهان بر پیمان‌نامۀ حکمیت آمده است (نصر، 506).
آخرین رویدادی که در آن به رفاعة بن رافع اشاره شده، واقعۀ حملات سپاهیان شام به عراق و حجاز، و غارت و کشتار مردم است. هنگامی‌که معـاویه به بُسر بن ابی‌اَرطاة (ه‍ م) فرمان داد که به حجاز لشکر بکشد و به قتل و غارت دست بزند، خانۀ رفاعه در مدینه مورد حمله قرار گرفت و در آتش سوخت (بلاذری، 2/ 454، نیز حاشیۀ 3).
رفاعه از پیامبر (ص)، ابوبکر و عبادة بن صامت حدیث روایت کرده است. دو پسر از پسران رفاعه، به نامهای عبید و معاذ، همچنین برادرزاده‌اش، یحیی بن خلاد و نیز علی بن یحیى از رفاعه نقل حدیث کرده‌اند (نک‍ : احمد بن حنبل، 1/ 185؛ ابن‌حجر، 2/ 407). شمار احادیثی که در زنجیرۀ روایات نام رفاعه در آنها آمده، 24 حدیث است که بخاری تنها 3 حدیث را نقل کرده است (نک‍ : نووی، 1/ 191).

مآخذ

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1385-1386 ق/ 1965-1967 م؛ ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، 1415 ق/ 1995 م؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1410 ق/ 1990 م؛ ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1412 ق/ 1992 م؛ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، بیروت، 1375 ق/ 1955 م؛ احمد بن حنبل، مسند، به کوشش شعیب ارنؤوط و عادل مرشد، مؤسسة الرسالة، 1421 ق؛ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، 1417 ق/ 1996 م؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد، رجال، به کوشش جواد قیومی، قم، 1388 ش؛ مفید، محمد، الجمل، به کوشش علی میرشریفی، قم، 1374 ش؛ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، 1406 ق؛ نووی، یحیى، تهذیب الاسماء، به کوشش عامر غضبان و عادل مرشد، بیروت، 1430 ق؛ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، بیروت، 1409 ق.

منیژه رضاپور