رضا، فضل الله

رِضا، فضل‌الله (1293- 1398 ش/ 1914- 2019 م)، ریاضی‌دان، پژوهشگر ادبی، رئیس دانشگاه صنعتی شریف (1346-1347 ش) و دانشگاه تهران (1348 ش)، سفیر ایران در یونسکو (1348-1353 ش) و کانادا (1354-1357 ش). 

اوایل زندگی

رضا در رشت زاده شد (برای اطلاع از زمینۀ خانوادگی، نک‍ : ه‍ د، رضا، عنایت‌الله). او در خردسالی، مادرش را از دست داد و پدرش با دختر حاج سید محمود روحانی، از روحانیان بنام، ازدواج کرد که عنایت‌الله و خواهرش حاصل این ازدواج‌اند (سمیعی، بش‍‌ ).

تحصیلات و کار

خانوادۀ رضا در 1299 ش، درپی وقایع قیام جنگل و اشغال رشت، به تهران مهاجرت کردند (رضا، عنایت‌الله، 119). رضا دورۀ ابتدایی را در زادگاهش و پایتخت، و سال اول متوسطه را در دبیرستان نمرۀ یک دولتی رشت (بعدها: شاپور)، و سال دوم به بعد را در دبیرستان ثروت (بعدها: ایرانشهر) تهران گذراند و هم‌زمان صرف و نحو عربی و بخشی از علوم قدیمه را هم فراگرفت و با آثار کهن ادب فارسی انس یافت (قلی‌زاده، 26-27؛ امیری، 8- 9). او در آزمون ورودی دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران پذیرفته، و در 1317 ش/ 1938 م، با درجۀ کارشناسی مهندسی برق فارغ‌التحصیل شد. در همان سال، دورۀ آموزش خدمت نظام‌وظیفه را در دانشکدۀ افسری گذراند و در 1318 ش، با درجۀ ستوان‌دومی به مشهد اعزام شد ‌(رضا، فضل‌الله، «هفتخوان ... »، 40؛ قلی‌زاده، 28، 30). از 1319 ش، مدت 4 سال، در دانشکدۀ فنی تدریس کرد و ضمن آن، به پژوهش در پایه‌های علوم ریاضی و کاربرد آن در مخابرات و نیز در آثار ادب فارسی مشغول شد. قرار بود در دورۀ نخست‌وزیری محمدعلی فروغی (1320-1321 ش)، جزو دانشجویان اعزامی به آمریکا باشد؛ اما این کار به انجام نرسید و او به‌ناچار در 1323 ش/ 1944 م با هزینۀ شخصی، از راه هند و با کشتی رهسپار آمریکا شد. دوره‎های کارشناسی ارشد و دکتری را در رشتۀ مهندسی برق در دانشگاه کلمبیا گذراند (رضا، فضل‌الله، همان، 41، 42، 45-50؛ مومیوند، بش‍ ؛ امیری، 9-10). 
در سال 1950 م/ 1329 ش، در دانشگاه کاتولیک آمریکا در شهر واشینگتن به تدریس مشغول شد و یک سال بعد، با معرفی استادانش به دانشگاه ام. آی. تی. رفت و تا 1955 م/ 1330 ش به تدریس و پژوهش در این دانشگاه پرداخت؛ سپس، به گروه مهندسی دانشگاه سیراکیوز در ایالت نیویورک پیوست و تا 1967 م/ 1346 ش، در این دانشگاه تدریس ‌کرد. در 1962 م/ 1341 ش، دعوت مؤسسۀ معروف فناوری مرکزی زوریخ؛ در 1963 م، دعوت دانشگاه فناوری سلطنتی کپنهاگ؛ و در 1965 م، دعوت مؤسسۀ پژوهشی آنری پوانکارۀ پاریس را برای حضور در آنجاها پذیرفت (قلی‌‌زاده، 36- 39؛ رضا، فضل‌الله، «هر علم ... »، 79).
رضا طی سالهای حضور در دانشگاههای آمریکا، ضمن پژوهش، با بسیاری از دانشمندان بنام دنیا نیز مراوده و مکاتبه داشت و از پایه‌گذاران نظریه‌های علم مخابرات، ازجمله نظریه‌های اطلاعات و سیستمها بود و توانست مکتبهای پیشرفته در ریاضیات کاربردی و علوم وابستۀ آن را بنیاد نهد. انتشار نوشته‌هایش در مجله‌های علمی در کشورهای دیگر، ازجمله در اتحاد شوروی، مجارستان، فرانسه، آلمان، ژاپن و استرالیا، به شخصیت علمی او جنبۀ جهانی داد؛ چندان‌که در دورۀ مرخصی یک‌ساله‌اش ضمن تدریس، دانمارک و سویس به او پیشنهاد پذیرش تابعیت و کرسی استادی دادند، اما او نپذیرفت (همان، 83- 88؛ امیری، 10).

بازگشت به ایران

رضا پس از حدود 20 سال، به دعوت دولت ایران برای ریاست دانشگاه پهلوی شیراز یا دانشگاه تازه‌بنیاد صنعتی آریامهر (بعدها: صنعتی شریف) به کشور بازگشت و از بهمن 1346 تا مرداد 1347، ریاست دانشگاه صنعتی، و از مرداد 1347 تا خرداد 1348، ریاست دانشگاه تهران را بر عهده گرفت و در همین سمت بود که توانست زمینۀ بازگشت برادرش، عنایت‌الله رضا (ه‍ م)، را به کشور فراهم آورد (معین‌زاده، 449، 450؛ رضا، عنایت‌الله، 19).
رضا در دانشگاه صنعتی، پاره‌ای مواد درسی و برنامۀ آموزشی را تغییر، و نظام پرداخت حقوق اعضای هیئت علمی را سامان داد (معین‌زاده، 449؛ قلی‌زاده، 45؛ ظهوری، 431)، و در مدت کوتاه ریاستش بر دانشگاه تهران، به نوسازی علمی و تغییرات بنیادی در چهارچوب سیاستها و برنامه‎های «انقلاب آموزشی» دست زد؛ ازجمله: تصویب گروههای دانشگاهی به‌جای گروههای دانشکده؛ جذب هیئت آموزشی جدید در رشته‌های مختلف، که بیشتر آنها از تحصیل‌کردگان خارج از کشور بودند؛ حذف آزمونهای استخدامی استادان و تأکید بر کارنامه و فعالیتهای علمی و پژوهشی آنان برای ارتقای شغلی؛ تعیین برنامه‌های پژوهشی؛ فراهم‌آوردن زمینۀ کارآموزی هم‌زمان با تحصیل برای دانشجویان، و آموزش رایگان زبان خارجی به ایشان؛ برگزاری منظم نشستهای گفت‌وشنود استادان و دانشجویان به‌منظور بهبود کیفیت آموزش‌وپرورش؛ تصویب واحدهای اختیاری و افزودن درسهای جدید به برنامۀ آموزشی (رضا، فضل‌الله، «سخنرانی ... »، 2؛ «مصاحبۀ مطبوعاتی ... »، «گفتار ... »، سراسر مقاله‌ها، «مصاحبۀ تلویزیونی ... »، 14، 16؛ نیز نک‍ : قلی‌زاده، 44).

خروج از ایران

ریاست رضا بر دانشگاه تهران کوتاه و پرتنش بود و سرانجام او به‌سبب ناهماهنگی فرهنگی و سیاسی با دولت وقت، ناگزیر به استعفا شد (رضا، فضل‌الله، «وزیر ... »، 95؛ قس: اسلامی، 368- 369، که سبب دیگری را آورده است)؛ سپس، به اصرار دولت‌ وقت، تا 1353 ش، سفیر ایران در یونسکو شد و به پاریس رفت. او در این مدت، در دانشگاه سوربن به تدریس پرداخت و مقاله‌هایی برای دانشنامۀ آمریکانا نوشت؛ پس از آن، تا 1357 ش، سفارت ایران را در کانادا بر عهده داشت (قلی‌زاده، 46؛ امیری، 12؛ کتاب ... ، 2/ 703). او پس از ورود به کانادا تا اواخر عمر، در دانشگاههای این کشور، ازجمله در مک‌گیل و کنکوردیا، تدریس کرد (همانجا).
رضا به فرهنگ و ادب ایران دل‌بستگی عمیقی داشت و افزون‌‌بر پژوهشهای علمی، فرصت مطالعه در آثار شاعران بزرگ ایران و فارسی‌زبان همچون خیام و فردوسی را از دست نمی‌داد (نک‍ : دنبالۀ مقاله). او از اعضای «انجمن علمی ایرانیان» در نیویورک و «شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی» در آمریکای شمالی، استاد افتخاری دانشگاه تربیت مدرس و رئیس افتخاری کنفرانس مهندسی برق ایران بود («منتخب آثار فارسی»، 18؛ سهراب‌پور، 20). در 1998 م/ 1377 ش، انجمن علمی ایرانیان، و در 1392 ش، دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران مراسم بزرگداشت وی را برگزار کردند. او همچنین از برگزیدگان دومین دورۀ چهره‌های ماندگار در 1381 ش بود («پروفسور ... »، بش‍ ؛ «چهره‌ها ... »، بش‍‌ ). رضا در 105سالگی در شهر اتاوای کانادا درگذشت.

آثـار

نوشته‌های رضا را به‌طور کلی، می‌توان به دو دستۀ علمی، و ادبی و فرهنگی تقسیم کرد؛ آثار علمی وی به دو زبان فارسی و انگلیسی، و آثار ادبی‎اش به زبان فارسی است.

الف ـ آثار علمی

1. آثار فارسی. این دسته از آثار رضا به دورۀ پیش از مهاجرتش مربوط است: رادیو به زبان ساده (تهران، 1319 ش)، دورۀ هندسۀ علمی و عملی برای دانشکده‌ها (تهران، 1320 ش)، راز آفرینش (تهران، ج. جینز، 1321 ش؛ خانۀ ریاضیات اصفهان این اثر را در 1384 ش، بازبینی و منتشر کرد).
2. آثار انگلیسی. «روش نوین تجزیه و تحلیل شبکه‌ها» (مشترک با س. سیلی، نیویورک، 1959 م)، «مقدمه‌ای بر نظریۀ اطلاعات» (نیویورک، 1961 م)، «کاربرد فضاهای خطی در رشته‌های مهندسی و فیزیک» (تهران، 1350 ش/ 1971 م؛ این کتاب به زبانهای اسپانیایی و رومانیایی نیز ترجمه شده است)، «پایداری سیستمهای پویای خطی» (تهران، 1353 ش/ 1974 م).
به این فهرست باید بیش از 200‘1 مقاله در نشریات معتبر علمی را نیز افزود که یکی از مهم‌ترینهای آنها، «نظریۀ مدار» است که به فرهنگستان فرانسه ارائه شد (قلی‌زاده، 51-55، 57؛ برای فهرستی از مقالات، نک‍‍ : »منتخب آثار انگلیسی»، 246-247، حاشیۀ 2).

ب ـ آثار ادبی و فرهنگی

نگاهی به شاهنامه (تهران، 1350 ش)، محمد اقبال (تهران، 1352 ش)، دیده‌ها و اندیشه‌ها (مجموعه‌مقالات) (تهران، 1354 ش)، پژوهشی در اندیشه‌های فردوسی (تهران، 1353- 1369 ش)، مهجوری و مشتاقی (مقالات فرهنگی) (تهران، 1372 ش)، حدیث آرزومندی (مقالات فرهنگی و ادبی) (تهران، 1374 ش)، نگاهی به عمر خیام (نیویورک، 1377 ش)، برگ بی‌برگی (مجموعه‌مقالات فرهنگی) (تهران، 1380 ش)، نقدها را بود آیا که عیاری گیرند (تهران، 1391 ش)، نگاهی به شعر سنتی معاصر (تهران، 1393 ش)، شاهنامه و هویت ملی (تهران، 1394 ش)، و گلچینی از مقالات فرهنگی (به کوشش محمدرضا گنجی‌زاده، تهران، 1397 ش). شماری از دهها مقالۀ فرهنگی و ادبی رضا در مجموعه‌های پیش‌گفته گردآوری شـده است (برای نمونه‌هـای دیگـر، نک‍ : «منتخب آثـار فارسی»، جم‍‌ ).
آثاری در معرفی و شناخت فضل‎الله رضا منتشر شده است: بانگ نی به کوشش غلامحسین غلامحسین‌زاده (تهران، 1373 ش)، به مناسبت اعطای دکترای افتخاری از سوی دانشگاه تربیت مدرس به رضا؛ کتاب برگزیدۀ آثار علمی و ادبی فضل‌الله رضا، شامل معرفی شماری از کتابها، مقاله‌های علمی و ادبی و فرهنگی، نامه‌ها و سخنرانیهای وی همراه نوشته‌های دیگران دربارۀ او، به کوشش علی ورهرام (تهران، 1378 ش)؛ نگاهی به زندگی، آثار و اندیشه‌های پروفسور فضل‌الله رضا، به کوشش هادی قلی‌زادۀ جوریابی (رشت، 1389 ش).
همچنین در 1389 ش، منوچهر مشیری فیلم مستند زندگی فضل‌الله رضا را با نام عشق و علم ساخت.

مآخذ

اسلامی ندوشن، محمدعلی، «سلامی چو بوی خوش آشنایی»، برگزیدۀ آثار علمی و ادبی فضل‌اللٰه رضا، به کوشش علی ورهرام، تهران، 1378 ش؛ امیری، سیروس، «معرفی اجمالی پروفسور فضل‌الله رضا»، همان؛ «پروفسور فضل‌الله رضا، دانش‌آموختۀ برجستۀ دانشکدۀ فنی درگذشت»، پایگاه خبری ـ تحلیلی دانشگاه تهـران (مل‍ )؛ «چهره‌هـای ماندگار ایران»، بنیان چهره‌های مـاندگار (مل‍‌ )؛ رضـا، عنایت‌الله، ناگفته‌ها (خاطرات)، به کوشش عبدالحسین آذرنگ و دیگران، تهران، 1391 ش؛ رضا، فضل‌الله، «سخنرانی آقای رئیس دانشگاه در دانشکدۀ ادبیات»، اخبار دانشگاه تهران، تهران، 1347 ش، س 13، شم‍ 380؛ همو، «گفتار آقای رئیس دانشگاه هنگام معرفی هیئت آموزشی جدید»، همان، 1348 ش، س 13، شم‍ 383؛ همو، «مصاحبۀ تلویزیونی آقای رئیس دانشگاه»، همان، 1347 ش، س 13، شم‍ 382؛ همو، «مصاحبۀ مطبوعاتی آقای رئیس دانشگاه»، همان، شم‍ 381؛ همو، «وزیر مآل‌اندیش»، «هر علم را که کار نبندی، چه فایدت: دورنمایی از پژوهشهای آغازین نگارنده، همکاری و همگامی با چند تن از مشاهیر علوم»، «هفتخوان سفر به آمریکا»، برگزیده ... (نک‍ : هم‍‌ ، اسلامی ندوشن)؛ سمیعی گیلانی، احمد، «یادگیری از پروفسور فضل‌الله رضا»، فرهنگستان زبان و ادب فارسی (مل‍‌ )؛ سهراب‌پور، سعید، «پیشگفتار»، برگزیده ... (نک‍ : هم‍‌ ، اسلامی ندوشن)؛‌‍‍‍ ظهوری زنگنه، بیژن، «دانشجوی دیروز ’استاد امروز‘»، همان؛ قلی‌زادۀ جوریابی، هادی، نگاهی به زندگی، آثار و اندیشه‌های پروفسور فضل‌الله رضا، رشت، 1389 ش؛ کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، 1374 ش؛ معین‌زاده، مسعود، «سیاست و عرفان یک دانشمند»، برگزیده ... (نک‍ : هم‍ ، اسلامی ندوشن)؛ «منتخب آثار انگلیسی»، «منتخب آثار فارسی»، همان؛ مومیوند، بیژن، «وداع با افتخار ایران»، تاریخ ایرانی (مل‍‌ )؛ نیز: 

Apll, www.apll.ir (acc.20/ 09/ 1398); Mandegar, www.irmandegar.ir/ two-column-practice-area/ (acc. 28/ 08/ 1401); News.ut.ac.ir, www.news.ut.ac. ir/ fa/ news/ 10065/ (acc. 28/ 08/ 1401); Tarikhirani, www.tarikhirani.ir/ fa/ news/ 8284/ (acc. 28/ 08/ 1401). 
لیلا مرادی