آب و فاضلاب (آبفای) استان تهران، شرکت

آب و فاضلاب (آبفای) استان تهران، شرکت \šerkat-e āb va(o) fāzelāb-e (ābfā-ye) ostān-e tehrān\، مرکزی برای به‌وجودآوردن تأﺳﯿﺴﺎت تأﻣﯿﻦ و توزیع آب آشامیدنی و بهداشتی، نیز ایجاد تأسیسات جمع‌آوری، انتقال، تصفیه و دفع بهداشتی فاضلاب در سطح استان تهران و بهره‌برداری از آنها در چهارچوب سیاستهای وزارت نیرو و شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشـور (برای آگـاهی از تـأمین و تـوزیع آب، نک‍ : ه‍ د، آب‌رسانی). 

تاریخچه

تا پیش از گسترش کالبدی و افزایش شمار جمعیت تهران، فاضلابها از طریق چاههای جاذبْ دفع می‌شد و به‌منظور جلوگیری از آلودگی آب چاهها و قناتها، تمهیداتی برای دور نگه‌داشتن چاههای فاضلاب از آنها به کار می‌بستند. 
با گسترش شهر و افزایش جمعیت آن، آب‌رسانی به ساکنان از طریق قناتها و چاههای سنتی ممکن نبود؛ ازاین‌رو، به‌تدریج با احداث سدهایی در رودخانه‌های کرج، لتیان و لار، این امر با گسترش بیشتری به انجام رسید. بدین‌ترتیب، ورود آب از منابع جدید در چرخۀ طبیعی آب اثر گذاشت و سبب بالاآمدن تدریجی سطح آبهای زیرزمینی گردید. سرانجام، این بالاآمدن آب در اختلاط با چاههای فاضلاب به آلودگی منابع آبهای زیرزمینی منجر شد؛ بدین‌گونه که در بعضی از مناطق جنوبی شهر تهران، میزان افزایش سطح آبها به حدی بود که به زیرزمین خانه‌ها نیز نفوذ می‌کرد. درنتیجه به‌تدریج، قناتها و جویها معبر فاضلاب، و یکی پس از دیگری به فهرست منابع آب آلوده افزوده شدند. به همین سبب و برای رفع مشکل، طرح فاضلاب شهر تهران در دستور کار قرار گرفت. 
در سال 1350 ش/ 1971 م، مطالعات مقدماتی طرح فاضلاب تهران توسط برنامۀ عمرانی سازمان ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی انجام پذیرفت. گزارش پایانی مطالعات مرحلۀ نخست طرح در ١٣٥٣ ش ارائه شد که مشتمل بر طرح جمع‌آوری فاضلاب تهران و همچنین آبهای سطحی بود. در ١٣٥٥ ش، تکمیل مطالعات مرحلۀ نخست و اجرای مطالعات مرحلۀ دوم شبکۀ فاضلاب تهران توسط وزارت نیرو صورت گرفت و مطالعات جمع‌آوری آبهای سطحی به شهرداری تهران واگذار شد. 
مطالعات تکمیلی مرحلۀ نخست در ١٣٥٦ ش و برای محدودۀ ٢٥ساله پایان یافت. اما با پیروزی انقلاب اسلامی (1357 ش)، ادامۀ مطالعات چند سال به وقفه افتاد و با توجه به افزایش جمعیت شهر تهران و تغییراتی که در تراکم، بافت شهری و کاربری زمین در نخستین سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی صورت پذیرفته بود، تغییرات عمده‌ای در مبانی مطالعات طرح به وجود آمد؛ ازاین‌رو، در جهت به‌هنگام‌سازی مطالعات پیشین براساس شرایط جدید طرح و بازنگری مرحلۀ نخست، مطالعات مرحلۀ دوم در ١٣٦٤ ش آغاز گردید. این بازنگری در ١٣٦٥ ش پایان یافت و به تصویب سازمان آب منطقه‌ای تهران رسید. چندی بعد، در پی تغییر کارفرمای وقت از سازمان آب منطقه‌ای تهران به شرکت آب و فاضلاب استان تهران و با توجه به هزینه‌های بسیار زیاد اجرای طرح یادشده، اقداماتی به‌منظور اخذ وام از بانک جهانی صورت گرفت که بار دیگر اصلاحات و تغییراتی را در مبانی مرحلۀ نخست در بر داشت («تاریخچۀ فاضلاب ... »، ﺑﺸ‌‍‌ ). 
در سال ۱۳۶۸ ش/ 1989 م، با ایجاد معاونت امور آب و فاضلاب در وزارت نیرو، مطالعه و بررسی ساماندهی خدمات آب و فاضلاب در سطح کشور سرعت گرفت و سرانجام در ۱۳۶۹ ش، طرح تشکیل شرکتهای آب و فاضلاب (آبفا) به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد. این طرح در ١١ اردیبهشت همان سال به تصویب رسید و برای اجرا به دولت ابلاغ گردید. در 24 فروردین 1371، شرکت آب و فاضلاب استان تهران به استناد مادۀ یک قانون تشکیل شرکتهای آب و فاضلاب در ادارۀ کل ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی تهران به ثبت رسید («تاریخچۀ شرکت ... »، ﺑﺸ‌‍‌ ). 
شرکت آبفای استان تهران، از بدو تأسیس تا ١٣٧٣ ش، بر مبنای سیاست عدم تمرکز و با هدف ارائۀ خدمات بهینه به شهروندان در محدودۀ وسیع تحت پوشش خود (شهرهای استان تهران و به‌ویژه شهر تهران)، به‌موجب تبصرۀ دو، ذیل مادۀ یک قانون تشکیل شرکتهای آب و فاضلاب، با تقسیم شهرهای استان تهران، جز شهر تهران، در 5 منطقه نسبت به تشکیل این 5 شرکت اقدام کرد: شرکت آب و فاضلاب غرب استان تهران، شرکت آب و فاضلاب شهرها و شهرکهای غرب تهران، شرکت آب و فاضلاب جنوب غربی استان تهران، شرکت آب و فاضلاب جنوب شرقی استان تهران، و شرکت آب و فاضلاب شرق استان تهران. افزون‌بر این شرکتها، شرکت کارخانۀ لوله‌سازی تهران و شرکت پیمان آبگستر نیز تحت پوشش این شرکت قرار داشتند (همان، بش‍‌ ). همچنین برپایۀ همان تبصره از قانون تشکیل شرکتهای آب و فاضلاب، این شرکت در 1374 و 1375 ش، به تشکیل شرکتهای شش‌گانۀ منطقه‌ای در شهر تهران پرداخت و قسمتی از مسئولیتهای خود را به این شرکتها واگذار کرد: شرکت آبفای منطقۀ 1 تهران، شرکت آبفای منطقۀ 2 تهران، شرکت آبفای منطقۀ 3 تهران، شرکت آبفای منطقۀ 4 تهران، شرکت آبفای منطقۀ 5 تهران، و شرکت آبفای شهرری (راهنما ... ، 34). 
شرکت آبفای استان تهران در ١٣٨٢ ش، به مطالعۀ اصلاح ساختار خود با استفاده از خدمات مشاور پرداخت. 
براساس نتایج مطالعات و بررسیهایی که صورت گرفت، عملیات مدیریت آب‌رسانی و توسعۀ تأسیسات آب شهر تهران از آب و فاضلاب استان تهران جدا شد. 6 شرکت آب و فاضلاب مناطق شهر تهران منحل گردید و در 16 تیر 1383 مجموعۀ خدمات آب و فاضلاب شهر تهران به عهدۀ «شرکت آب و فاضلاب شهر تهران» گذاشته شد. 
بدین‌ترتیب، شرکت آب و فاضلاب استان تهران با رعایت اصل تفکیک و جداسازی وظایف عملیاتی و مدیریت سهام خود و همچنین با هدف ارائۀ خدمات بهینه به شهروندان، بهره‌برداری بهینه از تأسیسات و افزایش بهره‌وری در محدودۀ وسیع تحت پوشش خود، به‌موجب تبصرۀ دو، ذیل مادۀ یک قانون تشکیل شرکتهای آب و فاضلاب استانی، و بر مبنای سیاست عدم تمرکز، وظایف خود را به شرکتهای مستقل آب و فاضلاب زیرمجموعه به شرح ذیل واگذار کرده است: شرکت آب و فاضلاب شهر تهران، به مرکزیت شهر تهران و متشکل از 6 منطقه، دارای اختیار در محدودۀ مناطق 1 تا 20 شهرداری تهران؛ شرکت آب و فاضلاب غرب استان تهران، به مرکزیت شهر کرج در محدودۀ شهرستانهای کرج، ساوجبلاغ و نظرآباد؛ شرکت آب و فاضلاب شهرها و شهرکهای غرب تهران، به مرکزیت تهرانسر در محدودۀ شهرستانهای شهریار و شهرکهای واقع در مناطق ٢١ و ٢٢ شهرداری تهران؛ شرکت آب و فاضلاب جنوب غربی استان تهران، به مرکزیت اسلامشهر در محدودۀ شهرستانهای ری، اسلامشهر و رباط‌کریم؛ شرکت آب و فاضلاب جنوب شرقی استان تهران، به مرکزیت شهر ورامین در محدودۀ شهرستانهای ورامین و پاکدشت؛ شرکت آب و فاضلاب شرق استان تهران، به مرکزیت شهر رودهن در محدودۀ شهرستانهای دماوند، شمیرانات، فیروزکوه و شهر بومهن؛ و شرکت فاضلاب تهران، به مرکزیت شهر تهران با هدف اجرای پروژۀ مهم ایجاد تأسیسات فاضلاب شهر تهران («تاریخچۀ شرکت»، بش‍‌‌ ).

طرح جامع فاضلاب شهر تهران

در 1374 ش، این طرح در تهران با دورنمای جمعیتی حدود 11 میلیون تن برای اوایل دهۀ 1410 ش و گستره‌ای به مساحت 70هزار هکتار آغاز به کار کرده است. طبق برنامه‌ریزی اولیه، این طرح نخست در 5 فاز عملیاتی با دورۀ زمانی 20 تا 25 سـال پیش‌بینی شـد که می‌بـایست حـدود 9هزار کمـ شبکـۀ جمـع‌آوری، 20 واحـد تصفیه‌خـانه، 76 کمـ تونـل فاضلاب‌رو و نصب بیش از 900هزار انشعاب فاضلاب در پروژه اجرا می‌شد. در 1383 ش، لزوم بازنگری در ادامۀ اجرای طرح، مطرح گردید و بر این اساس، با تشکیل کارگروه ویژه در شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، کار مطالعۀ دوباره و بازنگری در طرح انجام گرفت. پیش از بازنگری قرار بر این بود که 20 واحد تصفیه‌خانۀ مورد نیاز طرح، به‌صورت دو مجموعه تصفیه‌خانۀ متمرکز یعنی 8 واحد در جنوب و 12 واحد در جنوب غرب تهران ایجاد شود؛ اما با اجرای این طرح، جا‌نمایی برخی تصفیه‌خانه‌ها برای استفادۀ بهتر از پساب به داخل محدودۀ تهران انتقال یافت. 
مهم‌ترین بخش این طرح، اجرای خطوط جمع‌آوری و ایجاد تونلهای فاضلاب‌رو و تصفیه‌خانه‌ها ست. در اجرای این طرح افزون‌‌بر شبكه‌های فرعی جمع‌آوری، احداث 76 كمـ خطوط جمع‌كننده و انتقـال اصلی در غرب و شرق تهران پیش‌بینی شده است. تا 1390 ش، خط انتقال غرب به طول 40 كمـ و تونل فـاضلاب‌رو شرق تهران به طول 6/ 25 كمـ و انتقـال فـاضلابهای خـانگی جمع‌آوری‌شـده به‌وسیلۀ انشعاب فرعی برای تصفیه‌‌خانه‌های جنوب و جنوب غربی تهران انجام گرفت. تونل فاضلاب‌روِ شرق که به‌عنوان شاه‌رگ سلامت تهران مطرح است، درمجموع در 6 قطعۀ مختلف تعریف شده است؛ این تونل بزرگ فاضلابهای خانگیِ حدود 3 میلیون تن از ساكنان شمال شرق، شرق و جنوب شرق تهران را جمع‌آوری می‌کند و حداكثر فاضلاب خروجی آن 5/ 14 مـ3 در ثـانیه محـاسبه شده است. انتهای این تونل در جنوبی‌ترین نقطۀ كلان‌شهر تهران یعنی تصفیه‌خانۀ جنوب واقع در حاشیۀ روستای عمادآور شهرری، و آغاز آن بزرگراه رسالت است.
خط اصلی فـاضلاب‌رو غرب تهران نیز به طول 40 کمـ ، یکی از محورهای عمدۀ جمع‌کنندۀ فاضلاب مناطق شمال، غرب و مركز تهران است که از چهارراه پارک‌وی (تقاطع ولیعصر) آغاز می‌گردد و پس از عبور از خیابانهای اصلی و مرکزی شهر به تصفیه‌خانۀ جنوب تهران متصل می‌شود. با بهره‌برداری از این خط، بیش از 9هزار هکتار از مناطق شمال و غرب تهران زیر پوشش شبكۀ فاضلاب قرار گرفته‌اند. دبـی خط در نقطۀ پـایـان 2/ 4 مـ3 در ثـانیه، و میانگین عمق لوله در مناطق اجرا 7 متر برآورد شده است. همچنین قطر شبكۀ در حال احداث 200‘1 تا 2هزار میلی‌متر از جنس لولۀ بتنی با پوشش امولسیون و اپوکسی است. با بهره‌برداری نهایی از این خط، جمعیتی حدود 000‘300‘1 تن زیر پوشش شبكه قرار گرفته‌اند. این خط بـه روش لوله‌رانی اجـرا شده است («بـررسی ... »، ﺑﺸ ؛ «طرحها ... »، ﺑﺸ ).
شهر تهران دارای چندین تصفیه‌خانۀ آب و فاضلاب است: تصفیه‌خانۀ شمارۀ 1 (جلالیه)؛ تصفیه‌خانۀ شمارۀ 2 (کن)؛ تصفیه‌خانه‌های شمارۀ 3 و شمارۀ 4 (تهران‌پارس)؛ و تصفیه‌خانۀ شمارۀ 5 (شمال شرق تهران). تصفیه‌خانه‌های آب و تصفیه‌خانۀ صاحبقرانیه، تصفیه‌خانۀ محلاتی، تصفیه‌خانۀ زرگنده، تصفیه‌خانۀ قیطریه، تصفیه‌خانۀ شهرک قدس، تصفیه‌خانۀ اکباتان، تصفیه‌خانۀ دولت‌آباد و تصفیه‌خانۀ شوش از جملۀ تصفیه‌خانه‌های فاضلاب شهر تهران به شمار می‌روند (راهنما، 46-47، 55-56). 
با تصفیۀ فاضلاب در تصفیه‌خانه‌های تهران، پساب خروجی با كیفیت مناسب و بهداشتی برای آبیاری زمینهای كشاورزی، و لجن تصفیه‌خانه به‌عنوان كود استفاده می‌شود. به همین منظور برای تصفیه‌خانۀ جنوبی، كانال انتقالی پساب ساخته شده است.
به‌طوركلی هدف پروژۀ طرح فاضلاب تهران، اجرای شبكه و تصفیه‌خانه‌های فاضلاب برای شهر تهران است. این پروژه آثار مثبت زیست‌محیطی به‌ویژه ازنظر تأمین بهداشت عمومی و بهبود كیفیت آبهای سطحی و زیرزمینی دارد. از پساب تصفیه‌شده و لجن تصفیه‌خانه در امر كشاورزی استفاده خواهد شد كه خود سبب افزایش محصولات كشاورزی و نیز حفظ منابع آب خواهد بود. آثار منفی این پروژه در مقایسه با آثار مثبت زیست‌محیطی بسیار ناچیز و قابل چشم‌پوشی، و بیشتر مربوط به مسائل ناشی از مرحلۀ اجرای این تأسیسات است. این طرح تا 1393 ش، با ایجاد بخشهای مهم تأسیسات اصلی و شبکه‌های زیرمجموعه بیش از 54٪ شهروندان تهرانی را زیر پوشش خود قرار داده است.

ارکان شرکت

براساس مادۀ 8 اساسنامۀ شرکت آبفا ارکان شرکت عبارت‌اند از: مجمع عمومی؛ هیئت‌مدیره و مدیرعامل و بازرس. ریاست مجمع عمومی بر عهدۀ وزیر نیرو یا نمایندۀ تام‌الاختیار وی است. رئیس هیئت‌مدیرۀ شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور به نمایندگی از طرف شرکت، یک نفر به انتخاب استاندار تهران به نمایندگی از طرف سهام شهرداریهای استان تهران، و یک نفر به نمایندگی از طرف شرکت سرمایه‌گذاری ساتکاب از اعضای مجمع عمومی به شمار می‌روند. هیئت‌مدیرۀ شرکت نیز مرکب از 3 عضو اصلی است که یک نفر از آنان مدیرعامل است و دو نفر دیگر عضو علی‌البدل‌اند که برای دو سال انتخاب می‌شوند («اساسنامه ... »، ﺑﺸ ). 

مآخذ

«اساسنامۀ شرکت آب و فاضلاب استان تهران»، مصوبۀ مجمع عمومی ... ، 7/ 8/ 1382 ش؛ «بررسی آخرین وضعیت طرح فـاضلاب کلان‌شهر تهران»، نیوز (مل‍‌ )؛ «تـاریخچۀ شـرکت آب‌ و فـاضلاب استـان تهران»، «تـاریخچۀ فاضلاب در استـان تهران»، «طرحهـا و پـروژه‌هـا»، تـاریخچه (مل‍‌ )؛ راهنمـای صنعت آب و فاضلاب، تهران، 1387 ش؛ نیز: 

News, www.news.moe.gov.ir; Tpww, www.tpww.ir. 
حسن موسوی‌زاده