رضاع

رِضاع، شیرخوردن طفل از پستان زن، که در فارسی، آن را «شیرخوارگی» گویند.
شیردهی مادر به نوزاد از انواع رفتارهای طبیعی نزد بشر است که نمونه‌هایی از آن در برخی قصص قرآن کریم نیز آمده است (قصص/ 28/ 7، 12). پیش از اسلام، رضاع موجد گونه‌ای از نسبت خویشاوندی بود. پس از ظهور اسلام، نزول آیاتی از قرآن کریم، ضمن تأیید این نوع قرابت، قوانینی را نیز بر آن مترتب ساخت. براساس آیۀ «وَ الْوٰالِداتُ یُرْضِعْنَ اَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ» (بقره/ 2/ 233)، مادران باید فرزندان خود را دو سال شیر دهند. اطلاق آیه نزد بیشتر مذاهب، منصرف به استحباب حکم و تأکید در مدت شده است (ابن‌عابدین، 2/ 404). مالکیان مادر را برای شیردادن به فرزند خود تا دوسالگی مکلف می‌دانند؛ مگر اینکه مادر شیر نداشته یا مریض باشد، یا از اشراف باشد که به‌طور معمول، برای تربیت طفل خود دایه استخدام می‌کنند (ابن‌سلمون، 142).
بنابر قول بیشتر مذاهب، اصل بر عدم وجوب شیردادن مادر به فرزند است؛ برای این قول چندین دلیل ذکر شده است: ازجمله آنکه بنابر نصوص دیگر قرآن، اگر زنی به فرزندش شیر دهد، مستحق دریافت اجرتِ آن از شوهر خواهد بود و در صورت خودداری مادر از شیردادن طفل، زن دیگری او را شیر دهد (طلاق/ 65/ 6). در شرایطی مانند نبودن زنی دیگر برای شیردادن، یا عدم استطاعت مالی زوج یا فقدان مالی برای پرداخت اجرت شیردهی طفل، شیردادنِ مادر به طفل وجوب می‌یابد و چه‌بسا در صورت به‌خطر‌افتادن جان طفل، بر زن غریبه نیز رضاع واجب می‌شود؛ اما درهر‌حال، مرضعه مستحق اجرت خواهد بود (محقق حلی، شرائع ... ، 2/ 345؛ برای تفصیل مطلب، نک‍ : جواهر صاحب، 31/ 273 بب‍‌ ). 
حداکثر مدت شیردادن به حکم آیۀ 233 بقره (2)، دو سال است؛ هرچند برخی تا 21 ماه را نیز ذکر کرده‌اند و زیاده بر آن، اختیاری و کمتر از آن، جور بر طفل تلقی شده است. درهر‌حال به حکم قرآن کریم، فراهم‌کردن شرایط استرضاع طفل در سن رضاع، مادام که طفل نیازمند باشد، بر پدر واجب است؛ چه از طریق مادر طفل یا زنی دیگر (صاحب‌جواهر، 31/ 272-273؛ طوسی، النهایة، 126)؛ در این مدت، مادر طفل بر شیردادن به فرزندش احق بر دیگران است (صاحب‌جواهر، 31/ 280). مستحب است در مواردی که زنی دیگر برای شیردادن به طفل انتخاب می‌شود مسلمان، پاکدامن و عاقل باشد. در‌صورت اضطرار، استفاده از زنان اهل ذمه اشکال شرعی ندارد، اما در طول دورۀ شیردهی باید از نوشیدن شراب و خوردن گوشت خوک منع شوند. گفتنی است در این مدت، نگهداری طفل در منزل ذمیه کراهت شدید دارد (طباطبایی، 6/ 444-445؛ محقق حلی، المختصر ... ،175).

رضاع مُحَرِّم

در فقه اسلامی شیردادن به نوزاد دیگران، گونه‌ای از قرابت نسبی پدید می‌آورد. گفته شده است که مرضعه با شیردادن خود، بخشی از وجودش را به مرتضع انتقال می‌دهد و این مانند خویشاوندی نسبی است. حدیث نبوی متفقٌ‌علیه حاکی از آن است که حرمت ناشی از رضاع، مانند حرمت ناشی از سبب است (ابن‌حمزه، 7/ 172). ازاین‌رو، مرضعه یا شیردهنده در حکم مادر، و مردی که شیر مرضعه ناشی از نکاح او ست، در حکم پدر و فحل صاحب شیر نامیده می‌شود. فرزندان مرضعه نیز خواهر یا برادر شیرخوار محسوب می‌شوند و به آن قرابت رضاعی گویند. اثر این قرابت در حد حرمت نکاح در قرابت نسبی و سببی است؛ بنابراین، مرتضع نمی‌تواند با خواهر یا برادر دایه‌اش ازدواج کند یا فحل نمی‌تواند با مادر مرتضع نکاح نماید؛ اما خویشان زن هیچ‌گونه قرابت نسبی با طفل پیدا نمی‌کنند؛ درنتیجه، دختر مرضعه می‌تواند با برادر مرتضع ازدواج نماید. دیگر آثار خویشاوندی مانند ارث و نفقه در اثر این قرابت به وجود نمی‌آید (ابن‌حزم، 9/ 131؛ طوسی، الخلاف، 2/ 163؛ النووی، 9/ 15؛ ابن‌عابدین، 2/ 405-406؛ دردیر، 2/ 722؛ جعفری، 3/ 2054؛ کاتوزیان، 14؛ برای اطلاع از اقوال مخالف، نک‍ : ابن‌رشد، 1/ 28-32).
به‌سبب تعدد و تعارض احادیث اهل‌سنت در شرایط رضاع محرِّم، در مواردی اختلاف‌نظر وجود دارد، اما اکثریت اهل‌سنت، رسیدن شیر زنِ (زنده در قول شافعی) بالغ به بدن مرتضع تا دوسالگی (حنفیه: تا دوسال‌و‌نیم) را به‌طور متناوب و متعارف، برای حرمت ناشی از رضاع کافی می‌دانند. حنفیان و مالکیان یک بار رسیدن شیر به طفل را هم کافی می‌دانند و برخی مانند ابوثور 3، برخی مانند حنابله و شافعیها حداقل 5، و برخی حتى 10 بار شیردهی را هم موجب ایجاد حرمت رضاعی دانسته‌اند (برای تفصیل مطلب، نک‍ : ابن‌رشد، 1/ 28 بب‍ ؛ ابن‌عابدین، 2/ 404 بب‍ ؛ دمیاطی، 3/ 482 بب‍ ؛ نووی، 7/ 3 بب‍ ؛ ابن‌جزی، 137). نزد غالب مذاهب اهل‌سنت لازم نیست شیر حتماً به طریق مکیدن آن از پستان زن به بدن نوزاد وارد شود، بلکه به هر طریق دیگر مانند دوشیدن شیر در ظرف و خوراندن آن به نوزاد نیز آثار رضاع را خواهد داشت (ابن‌رشد، 1/ 31؛ دردیر، 2/ 720).
در فقه امامیه رضاع در صورتی موجب حرمت می‌شود که از شیر مرضعه گوشت و استخوان شیرخوار رویش یابد. ازاین‌رو، حداقل دفعات شیردادن، 15 نوبت متوالی یا یک‌شبانه‌روز کامل ذکر شده است، به شرط آنکه طفل در بین آن، شیرِ زنی دیگر یا غذایی نخورده باشد. رضاع محرِّم تا دوسالگی طفل قابل تحقق است. همچنین رضاع محرِّم نکاح سابق و لاحق را باطل می‌کند (طوسی، النهایة، 461؛ محقق حلی، شرائع، 2/ 282-283).
در حقوق ایران، مطابق مادۀ 046‘1 قانون مدنی به پیروی از مشهور فقه شیعه، قرابت رضاعی از محرمات نکاح است؛ مشروط بر اینکه: نخست، شیر زن از حمل مشروع حاصل شده باشد؛ دوم، شیر به‌طور مستقیم از پستان زن مکیده شده باشد؛ سوم، طفل دست‌کم 15 بار متوالی یا یک شبانه‌روز کامل شیر خورده باشد، بی‌آنکه در بین آن غذای دیگر یا شیر زن دیگر را بخورد؛ چهارم، شیرخوردن طفل قبل از دوسالگی‌اش باشد؛ پنجم، مقدار شیری که خورده از یک زن و شوهر باشد. حرمت رضاعی از احکام امضایی است و تنها در احکام اسلامی وجود دارد (برای تفصیل مطلب در فقه امامیه، نک‍ : طوسی، همان، 461-462؛ شهید ثانی، 5/ 155-167؛ صاحب‌جواهر، 29/ 264 بب‍ ؛ برای اطلاعات بیشتر در حقوق مدنی ایران، نک‍ : کاتوزیان، همانجا؛ صفایی، 264 بب‍ ؛ محقق داماد، 82 بب‍ ).

مآخذ

ابن‌جزی، محمد، القوانین الفقهیة، بی‌جا، بی‌تا؛ ابن‌حزم، علی، المحلى، به کوشش عبدالغفار سلیمان بنداری، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ ابن‌رشد، احمد، بدایة المجتهد، به کوشش خالد عطار، بیروت، 1415 ق/1995 م؛ ابن‌سلمون، عبدالله، «کتاب العقد المنظم للحکام»، در حاشیۀ تبصرة الحکام ابن‌فرحون، بیروت، 1301 ق؛ ابن‌عابدین، محمد، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ ابن‌حمزه، محمد، نهایة المحتاج الى شرح المنهاج، بیروت، 1414 ق/1993 م؛جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، 1378 ش؛ دردیر، احمد، الشرح الصغیر، به کوشش مصطفى کمال وصفی، قاهره، دارالمعارف؛ دمیاطی، عثمان، اعانة الطالبین، به کوشش محمد سالم هاشم، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ شهید ثانی، زین‌الدین، شرح المعة، به کوشش محمد کلانتر، بیروت، دار العلم الاسلامی؛ صاحب‌جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، 1981 م؛ صفایی، حسین و اسدالله امامی، مختصر حقوق خانواده، تهران، 1384 ش؛ طباطبایی، علی، ریاض المسائل، بیروت، 1412 ق/1992 م؛ طوسی، محمد، الخلاف، تهران، 1382 ش؛ همو، النهایة، بیروت، 1390 ق/1970 م؛ قانون مدنی ایران؛ قرآن کریم؛ کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی خانواده، تهران، 1357 ش؛ محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، نجف، 1389 ق/ 1969 م؛ همو، المختصر النافع، تهران، 1402 ق؛ نووی، یحیى، روضة الطالبین، به کوشش زهیر شاویش، بیروت، 1412 ق/1991 م.

حمید گوینده