ریگ

ریگ، شهری بندری و بخشی به همین نام در شهرستان گناوه در استان بوشهر.

بخش ریگ

این بخش با مساحتی حدود 75 کمـ2، از شمال به بخش مرکزی گناوه، از شرق به شهرستان دشتستان، از غرب و جنوب غربی به خلیج فارس، و از جنوب شرقی به شهرستان بوشهر محدود است (حمیدی، بندر ... ، 8؛ اطلس ... ، 91). بخش ریگ از یک شهر به نام بندر ریگ، یک دهستان به نام رودحله به مرکزیت چهارروستایی، و 18 آبادی دارای سکنه تشکیل شده است. در سرشماری رسمی سال 1395 ش، این بخش 825‘ 13 تن جمعیت داشته است («درگاه ... »، بش‍‌ ).

شهر ریگ

این شهر به‌دلیل موقعیت بندری، از فعالیت صیادی، ماهیگیری و امور شیلاتی برخوردار است که باعث ایجاد مشاغلی مانند ماهیگیری، توربافی، گرگوربافی (قفسهای ماهیگیری) و تعمیر قایق و خدمات دیگر شده است (حمیدی، همان، 12). سبب خوانده‌شدن این بندر بدین نام را وجود تپه‌های ریگ در پیرامون و نزدیکی آن دانسته‌اند (همو، «بندر ... »، 122). 
بندر ریگ دارای آب‌و‌هوایی گرم و مرطوب و گاهی خشک است (جعفری، 198). این شهر در °50 و ´38 طول جغرافیایی، و ˚29 و ́28 عرض جغرافیایی واقع شده است (مفخم، 71) و در سرشماری رسمی سال 1395 ش، 252´6 تن جمعیت داشته است («درگاه»، بش‍‌ ). بندر ریگ پیش از بوشهر، تاجرنشین کرانه‌های ایرانی خلیج فارس بوده است (بایندر، 41؛ اقتداری، 753؛ فسایی، 2/ 127).

پیشینۀ تاریخی

بندر ریگ مرکز ناحیه‌ای است که طایفه‌ای از لرها به نام حیات‌داودی از گذشته‌های دور در آن اقامت دارند (سلطانی، 127). گویا مقدسی در سدۀ 4 ق/ 10 م، نخستین کسی است که به این طایفه اشاره کرده است. به نوشتۀ او، دشت داودی (زیستگاه طایفۀ حیات‌داودی) در یک‌منزلی بندر گناوه، بر سر راه آن بندر به تَوّج بوده است (ص 453). با‌این‌حال از بندر ریگ در منابع تاریخی تا روزگار صفویان نامی به میان نیامده است. در این دوره، با بازشدن پای جهانگردان و نمایندگان سیاسی کشورهای اروپایی به ایران و رفت‌و‌آمد آنان از راه کرانه‌ها و بندرهای خلیج فارس و از آن میانْ بندر ریگ به نواحی داخلی ایران، نام این بندر نیز در منابع دیده می‌شود (وثوقی، 351).
ژان تونو، جهانگرد فرانسوی که در سدۀ 11 ق/ 17 م به ایران سفر کرده، در «سفرنامۀ» خود از بندر ریگ به‌عنوان بندری تجاری یاد کرده، که در آن گندم معامله می‌شده است. به نوشتۀ او در آن روزگار، جزیرۀ خارک از توابع بندر ریگ به شمار می‌رفته، و تجارت بصره با بندر ریگ و اصفهان، برای آنکه شامل حقوق گمرکی نشود، از راه این جزیره صورت می‌گرفته است (ص 297-299).
در اواخر دورۀ صفویه، شمار قابل توجهی از طایفه‌‌های عرب از تیرۀ آل‌زعاب از قبایل ساکن در عمان قدیم (امارت متحدۀ کنونی) به این نواحی کوچ کردند و به کار ماهیگیری و صید مروارید اشتغال یافتند (وثوقی، 331، 351). در این دوره، بندر ریگ بخشی از حوزۀ اداری لار به شمار می‌رفته است (فلور، 26، 35-37؛ نیز نک‍ : طاهری، 1/ 164-165).
دورۀ شکوفایی بندر ریگ که از دورۀ صفویه آغاز شده بود، تا اواسط حکومت کریم خان زند ادامه داشت. اوج رونق بندر ریگ از زمان ضابطی میر ناصر زعابی (میر ناصر بندرریگی) بود. اقدامات مؤثر میر ناصر در برقراری امنیت در بندر ریگ، موجب رونق تجارت در آنجا گردید. میر ناصر با دراختیارداشتن 30 فروند کشتی بزرگ و کوچک و 30 دریانورد ماهر موجب رونق بندر ریگ شده بود (وثوقی، 331-332).
با افول بندر عباس و تصمیم شرکتهای هلندی و انگلیسی به انتقال نمایندگیهای خود به بندر ریگ، استقرار هلندیها در خارک و انگلیسیها در بوشهر، موقعیت مناسبی برای بندر ریگ به وجود آورد و زمینه‌های رقابت میان این بندر و بوشهر بیشتر شد. هرچند حاکمان بندرهای ریگ و بوشهر در ابتدا برای فتح بحرین در یک اتحاد کوتاه‌مدت با همدیگر همکاری کردند؛ اما دشمنی آنان با استقرار هلندیها در جزیرۀ خارک که در محدودۀ قلمرو حاکم بندر ریگ قرار داشت، آغاز شد و به درگیریهای خونینی انجامید (همو، 359).
در سال 1167 ق/ 1753 م بارون کنیپهاوزن، سرپرست تجارت‌خانۀ هلندی در بصره، بر اثر توطئه و تحریک حاکم منصوب ازسوی دولت عثمانی مجبور به خروج از بصره شد. در همین هنگام میر ناصر زعابی، حاکم بندر ریگ، پیشنهاد هلندیها را برای استقرار در جزیرۀ خارک پذیرفت و کنیپهاوزن از این موقعیت استفاده کرد و با جلب نظر مسئولان کمپانی هند شرقی هلند در جزیرۀ خارک تجارت‌خانه‌ای دایر کرد (فلور، 35-40؛ قائم‌مقامی، 93؛ وثوقی، 352).
میر مهنا، جوان‌ترین پسر میر ناصر، در جزیره از کنیپهاوزن استقبال کرد و اطلاع داد که پدرش به‌سبب بیماری قادر به حضور نشده است. در جلسه‌ای مشترک با حضور دو طرف، طرح حمله به بصره و بازپس‌گیری اموال هلندیها مطرح شد و میر مهنا آمادگی خود را برای همراهی اعلام کرد. در این هنگام، شیخ ناصر آل‌مذکور، حاکم بوشهر از پیش‌آمدن وضعیت جدید احساس نگرانی کرد و هلندیها را تحت فشار قرار داد تا بوشهر را ترک کنند و دفتر تجاری هلندیها در بوشهر تعطیل شد. این واکنش آغاز رقابت بوشهر و بندر ریگ برای کسب موقعیت بهتر در تجارت خلیج فارس بود. عملیات مشترک هلندیها و میر ناصر زعابی با کشته‌شدن میر ناصر در 1167 ق/ 1754 م به‌دست فرزندش، میر مهنا عملی شد (همو، 353).
میر مهنا پس از کشتن پدرش در صدد افزایش قدرت خود در این نواحی برآمد و با برادران خود بر سر قدرت درگیر شد. انگلیسیها در آغاز، قصد حمایت از میر مهنا را داشتند تا به این وسیله ضربۀ سنگینی به منافع رقیبشان هلند وارد سازند (همانجا؛ یاحسینی، 53-57؛ قائم‌مقامی، 94). دخالت هلندیها و انگلیسیها در این ماجرا سبب گردید تا کریم خان زند پس از تسلط بر کهگیلویه و تنگستان، به بندر ریگ توجه بیشتری کند. کریم خان، میر مهنا و برادرش، میر حسین را به شیراز فراخواند و آنان را با هم آشتی داد و پس‌ازآن، هردو به بندر ریگ بازگشتند (موسوی، 161). کمی پس‌ازآن، میر مهنا برادر خود، میر حسین را به قتل رساند و امور بندر ریگ را در اختیار گرفت. اقدامات خصمانۀ میر مهنا علیه هواداران برادرش و خون‌ریزیهای خانگی در بندر ریگ موجب شد تا کریم‌ خان زند پس از لشکرکشی علیه قائد حیدر، حاکم بندر گناوه، میر مهنا را دستگیر، و در شیراز زندانی کند. پس از چندی، میر مهنا با میانجیگری یکی از نزدیکان کریم خان آزاد شد و به بندر ریگ بازگشت (ابوالحسن، 274). میر مهنا پس از بازگشت، برای تثبیت اقتدار خود به بندر گناوه حمله کرد. همچنین با حاکم بوشهر برای توقیف کشتیهای او درگیر شد. کریم خان زند امیرگونه خان افشار را برای دفع فتنۀ میر مهنا فرستاد، اما میر مهنا به جزیرۀ خارک گریخت (موسوی، 162؛ ابوالحسن، 275).
امیرگونه خان افشار از شیخ سعدون، حاکم بوشهر کمک خواست. کریم خان زند برای حل مسئلۀ میر مهنا از انگلیسیها نیز تقاضای کمک کرد و بدین‌ترتیب دوره‌ای از گفت‌وگوها میان خان زند و انگلیسیها به انجام رسید که به‌سبب عدم اعتماد کریم خان به انگلیسیها چندان موفقیت‌آمیز نبود. در این دوره، کعبیها نیز در بصره علیه انگلیسیها اقدامات گسترده‌ای به عمل آورده بودند. نمایندۀ انگلیس نیز برای سرکوب کعبیها از کریم خان کمک خواسته بود؛ اما از‌آن‌رو که کریم خان زند کعبیها را از رعایای دولت ایران می‌دانست، به انگلیسیها پاسخ منفی داد (وثوقی، 359-360؛ فرامرزی، 33-35).
سرانجام، زکی خان زند در 1179 ق/ 1765 م مأمور سرکوبی میر مهنا شد (موسوی، 165؛ ابوالحسن، 276). زکی خان پس از ورود به بندر ریگ از تمامی رؤسای طایفه‌های ساکن کرانه‌های ایرانی خلیج فارس از بندرعباس تا خوزستان تقاضای اعزام کشتی کرد (موسوی، همانجا). میر مهنا به بصره گریخت و به‌وسیلۀ یکی از اهالی شناسایی و دستگیر، و به نزد حاکم بصره برده شد. وی از حاکم بصره تقاضای پناهندگی کرد، اما مورد قبول واقع نشد.
سرانجام میر مهنا در 1182 ق/ 1768 م در زندان، به فرمان پاشای بغداد به قتل رسید (همو، 168؛ سالمی، 2/ 178- 179). خارج‌شدن میر مهنا از صحنۀ رقابت تجاری خلیج فارس بیش از همه به نفع شیخ سعدون، حاکم بوشهر بود. او با خیالی آسوده به بسط قدرت خود در منطقه پرداخت و ازاین‌پس بوشهر اهمیت بیشتری یافت (وثوقی، 361؛ فقیه، 1174). کریم‌ خان زند نیز بندر ریگ را برای گسترش تجارت دریایی و امنیت این آبراه زیر سلطۀ خود درآورد (اقبال، 110). پس از واقعۀ میر مهنا، ادارۀ بندر ریگ به دست امرای زهاب (حیات‌داودی که از طوایف دشتستان و در شمـال بندر گنـاوه سکونت داشتند) افتاد (نک‍ : شیرازی، 86؛ کازرونی، 44؛ سدید‌السلطنه، 499-500).
پس از شکست لطفعلی خان زند از آقا محمد خان قاجار و خیانت حاجی ابراهیم خان کلانتر به وی، لطفعلی‌خان به بندر ریگ رفت و امیرعلی ‌خان زعابی (زهابی)، حاکم بندر ریگ، به او پناه داد (شیرازی، 86-87؛ خوب‌نظر، 73).
محمدابراهیم کازرونی که در زمان محمد شاه قاجار مأمور مطالعۀ بنادر و سواحل خلیج فارس شده بود و از بندر ریگ نیز دیدار داشته، در گزارش خود آورده که این بندر در آن روزگار رونق و آبادانی گذشته را نداشته است و به‌سبب تعدی و ستم شیخ نصر خان، حاکم بوشهر به مردم آنجا، از شمار جمعیت آن کاسته شده بود و تنها جای آبادِ بندر نارنج‌قلعه بوده است (ص 44-46). بنابه گزارشی دیگر از مؤلفی ناشناخته در زمان محمد شاه قاجار بندر ریگ جزو بلوک حیات‌داود و قصبۀ آن به شمار می‌رفته، و در آن دوره زیر نظر حاکم بندر بوشهر اداره می‌شده است. مؤلف یادشده ویرانیهای این بندر در آن روزگار را به‌سبب نبردهای کریم خان زند و میر مهنا دانسته است (سفرنامه ... ، 61-65).

مآخذ

ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1369 ش؛ اطلس گیتاشناسی ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، 1383 ش؛ اقبال آشتیانی، عباس، مطالعاتی در باب بحرین و جزایر و سواحل خلیج فارس، تهران، 1334 ش؛ اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تهران، 1359 ش؛ بایندر، غلامعلی، خلیج فارس، خرمشهر، 1317 ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ حمیدی، جعفر، بندر ریگ، تهران، 1381 ش؛ همو، «بندر ریگ دروازۀ ورود جهانگردان و پژوهشگران به ایران»، بندر و دریا، تهران، 1375 ش، شم‍ 57- 58؛ خوب‌نظر، حسن، جانشینان کریم‌خان زند، فرایبورگ، 1974 م؛ «درگاه ملی آثـار»، آمـار (مل‍‌ )؛ سـالمی، عبدالله، تحفة الاعیـان بسیرة اهـل عمـان، مکتبة الاستقامة، 1350 ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به کوشش احمد اقتداری، تهران، 1362 ش؛ سفرنامۀ بنادر و جزایر خلیج فارس، به کوشش منوچهر ستوده، مؤسسۀ فرهنگی جهانگیری، 1367 ش؛ سلطانی بهبهانی، سلطانعلی، «بنادر ایران در خلیج فارس»، خلیج فارس، تهران، 1341 ش؛ شیرازی، علیرضا، تاریخ زندیه، تهران، 1365 ش؛ طاهری، ابوالقاسم، تاریخ روابط بازرگانی سیاسی انگلیس و ایران، تهران، 1354 ش؛ فرامرزی، احمد، کریم خان زند و خلیج فارس، به کوشش حسن فرامرزی، تهران، 1346 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ فقیه، خورشید، زوال دولت هلند در خلیج فارس، بوشهر، 1383 ش؛ فلور، ویلم، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر کریم خان زند، ترجمۀ ابوالقاسم سرّی، تهران، 1371 ش؛ قائم‌مقامی، جهانگیر، بحرین و مسائل خلیج فارس، تهران، 1341 ش؛ کازرونی، محمدابراهیم، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس، تهران، 1367 ش؛ مفخم‌پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، تهران، 1363 ش؛ وثوقی، محمدباقر، تاریخ خلیج فارس و ممالک هم‌جوار، تهران، 1384 ش؛ یاحسینی، قاسم، میر مهنای بندرریگی، تهران، 1374 ش؛ نیز:

Amar, www. amar.org.ir/ Default.aspx? tabid=2741 (acc. Aug. 2017); Thevenot, J. de, Suite du voyage de Levant, Paris, 1674.
محسن سلیمانی