رفسنجان

رَفْسَنْجان، شهرستان و شهری در استان کرمان.

شهرستان رفسنجان 

این شهرستان به مرکزیت شهر رفسنجان در شمال استان کرمان جا دارد. در سرشماری سال 1395 ش/2016 م، جمعیت آن 214‘311 تن بوده است («درگاه ... »، بش‍‌ ). شهرستان رفسنجان در همان سال، متشکل از 4 بخش به نامهای مرکزی، کشکوئیه، نوق و فردوس، 14 دهستان، و 5 شهر به نامهای رفسنجان، مس سرچشمه، حسین‌آباد، کشکوئیه و بهرمان بوده است («تقسیمات ... »، بش‍‌ ).
شهرستان رفسنجان از شمال به شهرستان بافق (از استان یزد)، از خاور به شهرستان زرند، از جنوب خاوری به شهرستان کرمان، از جنوب به شهرستان بردسیر و سیرجان، و از غرب به شهرستانهای شهر بابک و انار محدود است ( اطلس ... ، 161). نواحی مرکزی و شمال خاوری آن را دشت نسبتاً همواری فراگرفته است که شنزار کشکوئیه در میان آن جای دارد. رشته‌کوههای پورکان که بلندترین قلۀ آن 440‘ 3 متر از سطح دریا بلندی دارد، شهرستان رفسنجان را از شهر بابک جدا می‌کند. از دیگر کوههای مهم آن: کوه باریز، کوه سرخ، کوه حاجی‌آباد و کوه گبری را می‌توان نام برد. آب و هوای شهرستان رفسنجان در دشتها معتدل، و در کوهستانهای پیرامون آن، معتدلِ مایل به سرد تا سرد و خشک است. رودهای مهم این شهرستان اینها ست: رودخانۀ کبوترخان، رودخانۀ فصلی گیودری (شاهزاده عباس) و رود سوژ (جعفری، 615؛ فرهنگ ... ، 7/ 11-12، 15).
بیشترین فراوردۀ کشاورزی شهرستان رفسنجان، پسته، گندم، جو، گیلاس، گردو، بادام و آلبالو ست و از کل زمینهای باغی این شهرستان 10٪ متعلق به باغهای پسته است (همان، 7/ 21). شهرستان رفسنجان به‌سبب برخورداری از معدنهای گوناگون، یکی از غنی‌ترین منطقه‌های استان کرمان به شمار می‌آید. معدن مس، سنگ مرمر، نمک و سرب از معادن مهم آن هستند. معدن مس سرچشمه در 50 کیلومتری جنوب رفسنجان با ذخیرۀ 000‘000‘750 تن سنگ مس، نقش مهمی در اقتصاد ملی ایران دارد. این معدن برای استخراج سالیانه حدود 000‘000‘15 تن سنگ مس طراحی گردیده است (همان، 7/ 23؛ خیراندیش، 41، 68- 69). قالی‌بافی با طرحها و نقشهای گوناگون و پته‌دوزی (سوزن‌دوزی و گل‌دوزی) که منحصراً به وسیلۀ زنان انجام می‌گیرد، از مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان به شمار می‌آیند (فرهنگ، همانجا).

شهر رفسنجان 

این شهر در °55 و ´59 و ´´30 طول شرقی و °30 و ´24 و ´´30 عرض شمالی، در 107کیلومتری کرمان (مرکز استان) و در ارتفاع 510‘1متری، بر سر راه یزد به کرمان و بندرعباس جای دارد (جعفری، همانجا). میانگین سالانۀ بارندگی در شهر رفسنجان حدود 100 میلی‌متر است که نشانۀ بارندگی بسیار کم در این شهر است (فرهنگ، 7/ 25).
جمعیت شهر رفسنجان در 1395 ش، 909‘161 تن بوده است («درگاه»، بش‍‌ ) و مهم‌ترین آثار تاریخی آن عبارت‌اند از: تپه مغوئیه متعلق به دوره‌های پیش از تاریخ، بازار شهر و برج فردوسیه که از دورۀ قاجار بازمانده است (فرهنگ، 7/ 27).

پیشینۀ تاریخی

هرچند شهر رفسنجان پیشینۀ تاریخی کهنی ندارد، اما این شهر در ناحیه‌ای جای دارد که پیشینۀ زیست انسان در آنجا به پیش از روزگار هخامنشیان می‌رسد (نک‍ : بهرامی، 30؛ باستانی، مار ... ، 151).
در دورۀ پس از اسلام، در 255 ق/ 869 م، یعقوب لیث صفاری بر کرمان دست یافت. علی بن حسین، والی آن سرزمین، فرماندهی به نام طوق بن مُغَلّس را به جنگ او فرستاد. این جنگ به پیروزی یعقوب انجامید (ابن‌اثیر 7/ 191-192). برخی از پژوهندگان محل رخداد جنگ آن دو را حدود رفسنجان دانسته‌اند (باستانی، یعقوب ... ، 215-216).
به نوشتۀ کتبی در 744 ق/1343 م رفسنجان به وسیلۀ گروهی از اعراب غارت شد، اما امیر مبارزالدین (سل‍ 718-760 ق/ 1318- 1359 م)، بنیان‌گذار آل مظفر، به همراه فرزندش شاه مظفر، آنان را سرکوب کرد و حسن فولاد، فرمانده اعراب را کشت و خود به کرمان بازگشت. در 753 ق/1352 م، رفسنجان مرکز گردآمدن سپاهیان امیر مبارزالدین برای نبرد با بیکه جکاز، از امیران شیخ ابواسحاق اینجو، گردید؛ در این نبرد نیز امیر مبارزالدین پیروز شد (ص 20، 34-35).
در دورۀ سلطنت شاه منصور (790-795 ق/ 1388-1393 م) ولایتهای رودان و رفسنجان به‌سبب مخالفت وی با سلطان احمد فرمانروای کرمان به ویرانی کشیده شدند (همو، 121). در 809 ق/1406 م، امیرزاده اسکندر (پسر عمر شیخ و نوادۀ تیمور) به رفسنجان رفت و قلعۀ آن را که پیش‌تر امیر ادکو (حاکم کرمان) آباد کرده بود، تصرف کرد (حافظ ابرو، 1/ 175). این قلعه چندی بعد، از دست امیرزاده اسکندر نیز بیرون رفت و به دست کوبنانیان (کوبنان = کوه بنان، شهری در باختر راور کرمان) افتاد (همو، 1/ 177).
در سال 1180 ق/1766 م، ناحیۀ رفسنجان با چند شهر دیگر به قلمرو حکومتی میرزا حسین خان راینی افزوده شد (وزیری، تاریخ ... ، 540؛ نجمی، 1/ 382). در 1209 ق/1794 م سیل عظیمی در رفسنجان جاری شد و قلعۀ معروف آنجا به نام «قلعه‌آقا» را ویران نمود؛ ساکنان قلعه ناگزیر به روستای بهرام‌آباد کوچ کردند (وزیری، جغرافیا ... ، 169؛ نجمی، 1/ 410).
در سال 1246 ق/1830 م، فتحعلی شاه قاجار، برای نظم بخشیدن به اوضاع یزد و کرمان ــ که در آن زمان دستخوش آشوب بودند ــ عباس میرزا نایب‌السلطنه را مأمور آنجا نمود. عباس میرزا پس از نظم‌دادن به یزد، به‌سوی کرمان رفت و چون به رفسنجان رسید، در قلعه‌آقا که در آن روزگار مرکز ولایت رفسنجان بود، منزل نمود و به کارها رسیدگی کرد (احمدی، 60-61). گزارشهایی که از وضعیت منطقه از سالهای 1327- 1329 ق/ 1909-1911 م در دست است، گویای ناامنی و وجود دزدی و راهزنی در منطقه است ( کتاب آبی، 3/ 649، 731، 6/ 1285).
در سال 1302 ش/1923 م، زمین‌لرزۀ ویرانگری در  استان کرمان روی داد که دامنۀ آن به رفسنجان که در 120کیلومتری مرکز زلزله قرار داشت نیز رسید و باعث شد که بیشتر خانه‌های آنجا شکاف بردارد (امبرسز، 209).

رفسنجان کنونی 

آبادی قدیم رفسنجان ــ چنان‌که پیش‌تر یاد شد ــ «قلعه‌آقا» نام داشت که پس از سیل 1209 ق/1794 م، بازماندۀ مردم آن به دهکده‌ای که «بهرام‌آباد» نام داشت، کوچ کردند. این دهکده مرکز اصلی شهر رفسنجان کنونی گردید. با تبدیل کشتزارهای گندم به باغهای پسته، و درآمدی که از این راه نصیب مردم منطقه گردید، شهر گسترش یافت، روستاها به هم پیوستند و نام رفسنجان بدان نهاده شد. روستاهایی که رفسنجان از به‌هم‌پیوستگی آنها شکل گرفته، عبارت‌اند از: بهرام‌آباد (آبادی اصلی شهر)، سعادت‌آباد، ده شیخ، عباس‌آباد، رحمت‌آباد، فیض‌آباد، گرگین، مؤمن‌آباد، خلیل‌آباد و کمال‌آباد (باستانی، حضورستان ... ، 251-252 حاشیۀ 4). برخی رفسنجان را تنها متشکل از 3 آبادی بهرام‌آباد، قطب‌آباد و علی‌آباد دانسته‌اند که با گسترش آنها، شهر کنونی رفسنجان پدید آمده است (ضیاء شهابی، 140-141).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ احمدی کرمانی، یحیى، فرماندهان کرمان، به کوشش باستانی پاریزی، تهران، 1354 ش؛ اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، تهران، 1393 ش؛ امبرسز، ن. ن. و چ. پ. ملویل، تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، 1370 ش؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، حضورستان، تهران، 1369 ش؛ همو، مار در بتکدۀ کهنه، تهران، 1367 ش؛ همو، یعقوب لیث، تهران، 1363 ش؛ بهرامی احمدی، حمید، شهرهای گمشده، تهران، 1371 ش؛ «تقسیمات کشوری»، آمار 1 (مل‍‌ )؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، زبدة التواریخ، به کوشش کمال حاج سید جوادی، تهران، 1372 ش؛ خیراندیش، اسدالله، با من به کرمان بیایید، تهران، 1368 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار 2 (مل‍‌ )؛ ضیاء شهابی، شهریار، اعلام جغرافیایی کرمان، کرمان، 1381 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان کرمان، شهرستان رفسنجان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1383 ش؛ کتاب آبی، گزارشهای محرمانۀ وزارت امور خارجۀ انگلیس دربارۀ انقلاب مشروطۀ ایران، به کوشش احمد بشیری، تهران، 1363-1367 ش؛ کتبی، محمود، تاریخ آل‌مظفر، به کوشش عبدالحسین نوائی، تهران، 1335 ش؛ نجمی، شمس‌الدین، گاه‌شماری کرمانی، کرمان، 1381 ش؛ وزیری کرمانی، احمدعلی، تاریخ کرمان، به کوشش باستانی پاریزی، تهران، 1352 ش؛ همو، جغرافیای کرمان، به کوشش باستانی پاریزی، تهران، 1354 ش؛ نیز:

Amar 1, www.amar.org.ir/Default.aspx? Tabid= 666 (acc. Sep. 2017); Amar 2, www.amar.org.ir/Default.aspx? Tabid= 2741 (acc. Aug. 2017).

محسن احمدی