زاب

زاب، سرزمینی کهن در شمال شرقی الجزایر که از قابس در جنوب تونس کنونی تا حوالی شهر بسکره در شمال شرقی الجزایر امتداد داشت. 
نام زاب را که جمع آن زیبان است، برگرفته از نام شهری به نام زابی در مجاورت شهر هودنا دانسته‌اند. این شهر در دورۀ چیرگی رومیان (سدۀ 5 م/ 11 ق) بر این سرزمین، شهری اسقف‌نشین بوده است و رومیان در آن کاخهایی برپا ساخته بودند. سرزمین زاب دژهایی پرشمار داشت و لژیون سوم ارتش روم در آنجا مستقر بود. در کشتزارهای حاصلخیز زاب، گندم به‌فراوانی کشت می‌شد و اسقف آنجا مأمور نظارت بر کاشت و برداشت گندم بود. همچنین، زاب یکی از مراکز کشت زیتون به شمار می‌رفت و از محصول آن روغن گرفته می‌شد. پس از آنکه مسلمانان این سرزمین را به تصرف درآوردند، در دژها ساکن شدند و رفته‌رفته آن دژها به شهر بدل شدند. یکی از این شهرها، زاب بود که با توجه‌ به اهمیت آن در دورۀ اسلامی، سراسر این ناحیه بدین نام خوانده شد (ابن‌خردادبه، 87؛ جیلالی، 1/ 140؛ ابوالنصر، 63؛ نیز EI2 , XI/ 364).
زاب در میان سالهای 62-63 ق/ 682-683 م، به تصرف سپاهیان عرب به فرماندهی عقبة بن نافع درآمد و به سرزمینهای خلافت افزوده شد (نک‍ : ابن‌خلدون،6/ 194؛ ابن‌ابی‌زرع، 259، حاشیۀ 408؛ سلاوی، 1/ 135-140، 185- 189؛ مونس، فتح ... ، 190). 
زاب در سدۀ نخست هجری به‌سبب دوری از مرکز خلافت امویان، به پناهگاهی برای خوارج بدل، و دستخوش ناآرامی و آشوب شد. با روی‌کارآمدن عباسیان، منصور، خلیفۀ عباسی، به‌منظور سرکوب خوارج، محمد بن اشعث خزاعی را به ولایت‌داری زاب گماشت. وی همراه اغلب بن سالم بن تمیمی از خراسان به مغرب آمد و در طُبنه اقامت گزید و خوارج زاب را سرکوب کرد (ابن‌خلدون، 6/ 147؛ خطاب، 2/ 233؛ فیلالی، 89-90؛ سلاوی، 1/ 184-185). 
ابوجعفر عمر بن حفص در سال 151 ق/ 768 م، به فرمان منصور، برای آبادکردن طبنه به زاب رفت. وی با هزار مردْ حصار طبنه را بنا کرد (ابن‌اثیر، 5/ 598؛ ابن‌خلدون، 4/ 240). در 153 ق، میان عمر بن حفص و خوارج صفریه و اباضیه به فرماندهی ابوقره مغیلی صفری، عبدالرحمان بن رستم اباضی و عاصم سدراتی نبردی درگرفت؛ در این نبرد، حفص پیروز شد (سلاوی، 1/ 185- 189؛ فیلالی، 185). 
هــارون‌الـرشـیــد (حک‍ 170-193 ق/ 786- 809 م)؛ در 174 ق ولایت‌داری افریقیه را به ابراهیم بن اغلب، فرزند اغلب بن سالم، واگذار کرد (بلاذری، 233؛ ابن‌اثیر، 6/ 139؛ ابن‌خلدون 3/ 286؛ فیلالی، 98). وی در 184 ق دولت اغلبیان را در افریقیه بنیاد نهاد. در دورۀ حکومت اغلبیان، زاب رو به پیشرفت و آبادانی نهاد (جیلالی، 1/ 96). در اواخر دولت بنی‌اغلب، زاب سرزمینی وسیع بود که مردم آن ترکیبی از عربها، بربرها، ایرانیان و رومیان بودند. 
شهرهای باغایه، تیجس، میله، سطیف و طبنه که مقر والیان بود، از مهم‌ترین شهرهای زاب در این دوره به شمار می‌رفت (یعقوبی، 108- 109). مقدسی شهرهای زاب را بسکره، بادِس، تَهوذا، طولَقا، بَنطیوس، اَدنه و اَشیر برشمرده (ص 221)، و ادریسی از خرمای فراوان این ناحیه یاد کرده است (1/ 20). 
در اواخر حکومت اغلبیان، بر اثر شورشهای بربرهای افریقیه، راه نفوذ ابوعبدالله شیعی، داعی اسماعیلیان، در زاب گشوده شد (نک‍ : ابن‌اثیر، 7/ 370). ابوعبدالله شیعی توانست بـا یاری بربرهای کتامه برخی از شهرهای افریقیه را از سلطۀ اغلبیان بیرون آورَد و سرانجام در 296 ق/ 909 م، با فرار زیادةالله سوم، واپسین فرمانروای اغلبی، زاب به دست فاطمیان افتاد (نک‍ : همو، 8/ 40-42؛ قاضی‌نعمان، 160-163، 181-185، 201- 209). در 315 ق/ 927 م، قائم باللٰه، خلیفۀ فاطمی مصر، علی بن حمدون را به حکومت زاب، به مرکزیت شهر مسیله گمارد (ابن‌خلدون، 4/ 107)؛ تاآنکه جعفر بن علی، حاکم حمدونی زاب، بر المعزّلدین‌الله، خلیفۀ فاطمی، شورید. المعزلدین‌اللٰه در 362 ق/ 973 م، حکومت زاب را به بُلقین بن زیری، بنیان‌گذار حکومت زیریان، واگذارد (همو، 4/ 108). 
زیریان تا سال 408 ق/ 1017 م، بر زاب حکومت داشتند، اما در این سال، برپایۀ پیمان صلحی میان معز بن بادیس زیری با حماد بن بلکین، زاب ضمیمۀ قلمرو حمادیان شد (همو، 6/ 210). در 540 ق/ 1145 م، عبدالمؤمن موحدی زاب را به تصرف خود در آورد (همو، 7/ 222). در سدۀ 7 ق/ 13 م، در دورۀ استیلای خفصیان بر زاب، به نوشتۀ یاقوت حموی (2/ 903-904) ناحیۀ زاب مشتمل‌بر شهرهای بسکره، تَوزَر، قسنطینیه، طَولَقه، قَفصه، نفزاوه، نَفطه و بادس بود. 
پس از برافتادن حفصیان، در اواخر سدۀ 9 ق/ 15 م، زاب به اقطاع اعراب بادیه درآمد. حکومت شیخ‌نشین قفصه و زاب را ابویحیى زکریا بر ‌عهده داشت. پس از مرگ وی، عبدالله تریکی حکومتی مستقل در زاب تشکیل داد؛ پس از قتل وی در 729 ق/ 1329 م، امارت زاب به یوسف بن منصور رسید. سلطان تونس منصب حاجبی خود را به محمد بن سیدالناس سپرد و او را به تونس فراخواند. پس از چندی، میان سلطان تونس و یوسف بن منصور، حاکم زاب جنگ درگرفت. حاجب محمد بن عبدالله سیدالناس در 732 ق، در جنگ کشته شد. سلطان تونس فرماندهی سپاه را به سردار محمد بن حکیم سپرد. درنتیجه، دشمنی میان او و شیخ‌نشین زاب بالا گرفت. 
محمد بن حکیم پس از آنکه سرزمین جرید را به اطاعت درآورد، رهسپار زاب شد و با کمک عربهای بنی‌سلیم یوسف بن منصور را شکست داد (جیلالی، 2/ 58؛ مونس، تاریخ ... ، 2(2)/ 272-273). 
زاب در نیمۀ نخست سدۀ 10 ق/ 16 م به تصرف عثمانیان درآمد. در دورۀ حاکمیت ترکان بر زاب، این ناحیه عرصۀ رقابتهای دو خـاندان بنوعزیز و بنوغارمه بود (نک‍ : التر، 618؛ سعدالله، 1/ 352، 2/ 57- 58). 
فرانسویها در سال 1849 م/ 1265 ق، بسکره، مرکز ناحیۀ زاب را به اشغال خود درآوردند (جیلالی، 4/ 221) و زاب تا زمان استقلال جمهوری الجزایر در 1962 م/ 1341 ش، در حاکمیت فرانسویها باقی ماند. 
از آثار تاریخی این ناحیه می‌توان به مسجد جامع سیدی عقبه، و ضریح سید خالد (خالد بن سنان عبسی) اشاره کرد؛ همچنین، مدفن عقبة بن نافع و مسلمانانی که در 63 ق/ 683 م، همراه وی در معرکۀ نبرد به قتل رسیدند، در این ناحیه قرار دارد (جیلالی، 1/ 117- 118، 130). 

مآخذ

ابن‌ابی‌زرع، علی، الانیس المطرب، به کوشش عبدالوهاب بن منصور، رباط، 1420 ق/ 1999 م؛ ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌خردادبه، المسالک و الممالک، لیدن، 1309 ق/ 1892 م؛ ابن‌خلدون، العبر؛ ادریسی محمد، نزهة المشتاق، مکتبة الثقافة الدینیة، 1989 م؛ التر، عزیز سامح، الاتراک العثمانیون فی افریقیا الشمالیة، ترجمۀ محمود علی عامر، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، بیروت، 1407 ق/ 1987 م؛ جیلالی، عبدالرحمان، تاریخ الجزائر العام، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ خطاب، محمود شیت، قادة فتح المغرب العربی، دارالفکر، 1393 ق/ 1973 م؛ سعدالله، ابوالقاسم، الحرکة الوطنیة الجزائریة، بیروت، 1992 م؛ سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1997 م؛ فیلالی، عبدالعزیز، المظاهر الکبرى فی عصر الولاة ببلاد المغرب و الاندلس، تونس، 1991 م؛ قاضی‌نعمان، افتتاح الدعوة، به کوشش فرحات دشراوی، تونس، 1972 م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، لیدن، 1906 م؛ مونس، حسین، تاریخ المغرب وحضارته، بیروت، 1412 ق/ 1992 م؛ همو، فتح العرب للمغرب، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، 1337 ق/ 1918 م؛ نیز: 

Abun-Nasr, J. M., A History of the Maghrib, Cambridge, 1971; EI2. 
اشرف‌السادات باقری