الرسائل

اَلرَّسائِل، عنوان مهم‌ترین کتاب در اصول فقه امامیه پس از دورۀ اخباریگری که از متون درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیۀ امامی به شمار می‌آید.

مؤلف کتاب، شیخ انصاری (ه‍ م؛ د 1281 ق/1864 م)، فقیه و اصولی بزرگ امامی سدۀ 13 ق/ 19 م است. این کتاب از همان زمان حیات مؤلف، محور شرح و تدریس در محافل فقهی و اصولی امامی قرار گرفت (آقابزرگ، الذریعة، 6/152) و با وجود تألیف اصولی فراوان در دو سدۀ اخیر، همچنان به‌عنوان یکی از متون محوری سطوح عالی حوزه‌های علمیه جایگاه خود را حفظ کرده است.

مؤلفْ خود بر این کتاب، نامی ننهاده است (حسینی، 2/157) و عنوان رسائل، مأخوذ از مجموعه‌رساله‌هایی در مباحث اصولی است که این کتاب مشتمل بر آنها ست (مامقانی، 1/3؛ امین، 10/ 118). به مناسبت انتشار کتاب در زمان حیات مؤلف، یکی از شاگردان نزدیک وی، یعنی عبدالحسین شوشتری، عنوان فرائد الاصول فی تمییز المزیف عن المقبول را بر آن نهاد (صدر، 3/233-234؛ آقابزرگ، طبقات ... ، 15/1045). همچنین باید از عنوان الدلائل یا الدلائل فی الاصول یاد کرد که یکی دیگر از عناوینی بوده که این کتاب به آن خوانده شده است (همو، الذریعة، 8/ 239، 10/243).

اطلاع دقیقی از تاریخ تألیف کتاب در دست نیست و تنها از روی یکی از نسخه‌های قدیمی کتاب که در 1263 ق/1847 م استنساخ شده، و شامل «مبحث ظن» است (نسخۀ خطی، ص 308)، می‌توان دریافت که تألیف کتاب مدتی پیش از این تاریخ پایان یافته بوده است. به‌این‌ترتیب، این اثر بی‌نظیر پیش از مرجعیت مؤلف در 1266 ق/1850 م تألیف گردیده، و بی‌شک عمق علمی آن تأثیر بسزایی بر مقبول‌افتادن مرجعیت وی داشته است. گویا شیخ انصاری درس خارج اصول خود را بر مبنای کتاب رسائل پیش می‌برده و همین امر نیز موجب دخل‌وتصرف در برخی عبارات کتاب، پس از تألیف و انتشار آن شده است (نک‍ : قمی، 1/ 169، 217، 230).

مؤلف مانند دیگر آثارش، برای این کتاب نیز مقدمه ننوشته، و آن را در 3 مقصد قطع، ظن و شک، و یک خاتمه در تعادل و تراجیح تألیف کرده است. به‌این‌ترتیب، شیخ انصاری بااینکه تألیفاتی در مباحث الفاظ اصول فقه نیز داشته (نک‍ : آقابزرگ، همان، 2/210)، از طرح این مباحث در رسائل اجتناب کرده و آن را به مباحث حجج و اصول عملیه اختصاص داده است. او همچنین با حذف مباحثی چون قیاس، استحسان و مصالح مرسله، گامی مهم در پیراستن اصول امامی، از مباحث اصول فقه که اختصاص به اهل‌سنت دارد، برداشت (قس: میرزای قمی، 3/ 179-210).

شیخ انصاری در رسائل طرح نوینی برای مباحث حجج و اصول عملیه پی‌ریزی کرد و در ابتدای کتاب با تقسیم روشمند حالات مجتهد در قبال حکم شرعی به قطع، ظن و شک (چ 1416 ق، 1/25)، علاوه‌براینکه ساختار جدیدی به علم اصول بخشید، تکلیف ادله را از حیث تقدیم و تأخیر و نحوۀ عمل مجتهد در قبال وجود یا عدم دلیل تعیین کرد. مؤلف در مباحث قطع، بر حجیت ذاتی آن تأکید می‌کند (همان چ، 1/ 29)، ادلۀ ظنی را در صورت وجود دلیل قطعی بر اعتبار آن، حجت می‌شمرد (همان چ، 2/ 9)، حکم شک و دلیل ظنی غیرمعتبر را یکسان می‌انگارد و اصول عملیه را در این مرحله به‌عنوان وظیفه‌ای تعیین‌شده از سوی شارع معرفی می‌کند (همان چ، 2/10، 11). گفتنی است این تقسیم، با آنچه در آغاز رسالة حجیة المظنۀ سید محمد مجاهد (د 1242 ق/1826 م) آمده است  (نک‍ : گ 1) شباهت بسیار دارد؛ با این تفاوت که او تنها از قطع و ظن یاد می‌کند و بعید نیست شیخ انصاری در رسائل از آن الهام گرفته باشد.

مقصد اول کتاب رسائل، بیشتر از ابتکارات مؤلف است و شیخ با طرح مباحثی چون حجیت ذاتی قطع و تجری، این مسائل را به سیاهۀ مسائل اصولی اضافه کرد. مقصد دوم که مفصل‌تر از مقصد نخست است، با طرح نظریۀ «مصلحت سلوکیه» به‌عنوان وجه تصحیح تعبد به امارات ظنی و ردی بر دیدگاه ابن‌قبۀ رازی (د پیش از 317 ق/ 929 م) مبنی‌بر امتناع عقلی حجیت ظن آغاز شده (همان چ، 1/115)، و با نقد نظریۀ حجیت مطلق ظن و دلیل انسداد، که کمی پیش‌تر میرزای قمی (د 1231 ق/1816 م) آن را طرح کرده بود، پایان می‌یابد.

اما مهم‌ترین ابتکارات شیخ انصاری را باید در مقصد سوم کتاب جست‌وجو نمود. مؤلف برخلاف معمول، اصول عملیه را ذیل ادلۀ عقلیه و هم‌رتبه با امارات جای نداد (قس: حائری، 351، 366) و با ارائۀ تقسیمی حصری از مجاری اصول عملیه (همان چ، 2/14)، به‌دقت جایگاه هریک از این اصول را ترسیم کرد. به‌این‌ترتیب، شکی که در آن حالت سابقه مورد لحاظ شارع قرار گرفته باشد، مجرای اصل استصحاب، و شکی که چنین نباشد، مجرای 3 اصل دیگر یعنی برائت، اشتغال (احتیاط) و تخییر خواهد بود (همانجا).

گرچه کمتر به خاتمۀ کتاب رسائل پرداخته شده است، لٰکن شیخ انصاری در این بخش با ابتکار دو اصطلاح حکومت و ورود که بیانگر نوعی نسبت میان دو دلیل هستند، وجه تقدیم یک دلیل بر دیگری را که در موارد بسیاری ناشناخته بود، آشکار کرد (همان چ، 4/12، 13).

این کتاب در زمانی نامعلوم در دوران حیات مؤلف در نجف به چاپ رسید و سپس در 1268 ق/1852 م، در تهران منتشر شد، از مهم‌ترین چاپهای کتاب باید از چاپ انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم (1416 ق/1995 م) یاد کرد که در آن، تواریخی که از سوی نساخ به بهانۀ اتمام استنساخ کتاب نگاشته شده، به‌اشتباه در ادامۀ عبارات مؤلف درج گردیده است (نک‍ : 2/540، 748). نهایتاً باید از چاپ محققانۀ رسائل به مناسبت کنگرۀ بزرگداشت شیخ اعظم انصاری نام برد که توسط انتشارات مجمع الفکر الاسلامی (چ 1419 ق/ 1998 م) به انتشار رسیده است.

کمتر کتابی از متأخران را می‌توان یافت که مثل رسائل، مورد شرح و حاشیه‌نویسی قرار گرفته باشد. ابتکارات بی‌شمار کتاب و طرح مباحث بی‌سابقه، انگیزۀ خوبی برای شرح پیچیدگیهای آن و همچنین اظهار نظر مؤلفان بوده است و لذا از آغاز انتشار کتاب در زمان حیات مؤلف (نک‍ : آقابزرگ، الذریعة، 6/154، 161) تا این زمان، شروح و حواشی بسیاری بر آن نوشته شده است (برای آگاهی از بعضی از آنها، نک‍ : همان، 6/152-162).

مهم‌ترین شروح کتاب رسائل عبارت‌اند از: شرح مفصل میرزا محمدحسن آشتیانی (د 1319 ق/1901 م) موسوم به بحر الفوائد فی شرح الفرائد (بیروت، 1429 ق/ 2008 م)، اوثق الوسائل فی شرح الرسائل (قم، 1430 ق/ 2009 م) از شیخ موسى تبریزی (د 1307 ق/1890 م)، ایضاح الفرائد (تهران، 1385 ق/1965 م) از سید محمد تنکابنی (د 1359 ق/1940 م)، قلائد الفرائد (نک‍ : مآخذ پایانی) از غلامرضا قمی (د 1332 ق/1914 م)، نیز وسیلة الوسائل (چ سنگی، قم) از سید محمدباقر طباطبایی یزدی (د 1298 ق/1881 م).

از میان حواشی رسائل نیز این کتابها اهمیت بیشتری یافته‌اند: درر الفوائد فی الحاشیة علی الفرائد (تهران، 1410 ق/ 1989 م) اثر آخوند خراسانی (د 1329 ق/1911 م)، حاشیۀ محمدحسن بن مولى صفرعلی بارفروشی (د 1345 ق/1926 م) (همان، 6/156)، حاشیۀ شیخ مهدی کجوری (د 1293 ق/1876 م) (همان، 6/161)، الفوائد الرضویة علی الفرائد المرتضویة (قم، 1421 ق/2000 م) اثر آقا رضا همدانی (د 1322 ق/1904 م)، محجة العلماء (چ سنگی، تهران، 1320 ش) اثر شیخ هادی تهرانی (د 1321 ق/1903 م)، و ذریعة الاعتماد از لطف‌الله اسکی لاریجانی (د 1311 ق/1893 م) (همان، 6/160، 10/ 29).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، بیروت، 1430 ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1403 ق؛ حائری اصفهانی، محمدحسین، الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة، قم، 1414 ق؛ حسینی جلالی، محمدحسین، فهرس التراث، به کوشش محمدجواد حسینی جلالی، قم، 1422 ق؛ شیخ انصاری، مرتضى، فرائد الاصول، قم، 1416 ق؛ همو، همان، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شم‍ 300‘ 63؛ صدر، حسن، تکملة امل الآمل، به کوشش حسین علی محفوظ و دیگران، بیروت، 1429 ق؛ قمی، غلامرضا، قلائد الفوائد، به کوشش محمدحسن شفیعی شاهرودی، قم، 1428 ق؛ مامقانی، محمدحسن، غایة الآمال، قم، 1316 ق؛ مجاهد، محمد، رسالة حجیة المظنة، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شم‍ 193‘3/227‘4؛ میرزای قمی، ابوالقاسم، القوانین المحکمة، به کوشش رضا حسین صبح، قم، 1430 م.

حسین بیرشک ـ احسان آهنگری