رمضان‌ اوغوللری

رَمَضانْ‌اوغولْلَری، از امیرنشینهای ترکمن آناتولی.

رمضان‌اوغوللری که در آدانا، طرسوس، سیس، مصیصه (میسیس)، آیاس (یومورتالیک)، پایاس و حوالی آن جای داشتند (اوزون‌چارشیلی، 176؛ زامباور، 234)، از ترکمانان اوغوز (شاخۀ اوچ‌اوق <به معنای 3 تیر>) وابسته به یورِگیر /  یوردکر بودند («دائرة‌المعارف ... »، XXXIV / 442). ایشان همراه با سایر ترکمانانی که جمعیتشان به 40‌هزار چادر می‌رسید، در نتیجۀ هجوم مغولان به آناتولی گریخته و از سوی سلطان مملوکی الملک الظاهر بیبرس پذیرفته، و امرایشان اقطاع گرفته و مردمانشان در منطقه‌ای میان انطاکیه تا غزه جای داده شده بودند (ابن‌شداد، 335).

امیرنشین رمضان‌اوغوللری /  اوغلری، به معنای پسران رمضان، از جملۀ امیرنشینهای دورۀ دوم امیرنشینان آناتولی است که از 754 تا 1017 ق / 1353- 1608 م، بر آدانا و چوکوراوا /  چقوراووه در جنوب آناتولی حکومت می‌کرد («دائرة‌المعارف»، همانجا). این امیرنشین از جنوب محدود به دریای مدیترانه بوده و از شمال‌ غربی تا جنوب ‌غربی توسط امیرنشین قرامان، از شمال‌ شرقی توسط امیرنشین ذوالقدر، و از شرق و جنوب ‌شرقی توسط دولت ممالیک احاطه شده و در بخشی از حدود شمالی نیز با امیرنشین بنی‌ارتنا و قاضی برهان‌الدین همسایه بود.

امیرنشین رمضان ــ که یکی از دیرپاترین امیرنشینهای آناتولی بود ــ افزون‌بر درگیریهای داخلی (سامی، 3 / 2300)، در جریان مجادلات سیاسی میان ممالیک با امیرنشین ذوالقدر و قرامان، سپس مجادلات میان ممالیک و عثمانیان هربار طرف‌دار یکی از آنها بود؛ به‌طوری‌که سابقۀ همکاری و ستیز با هر‌کدام از ایشان را داشت (بازورث، 456). ازطرفی، رمضانیان همراه با همسایه‌شان، امیرنشین ذوالقدر، در سیاستی که دولت ممالیک برضد عثمانیان اتخاذ کرده بود، جایگاهی ویژه داشتند و نقشی دفاعی و حائل را ایفا می‌کردند (هار ـ ال، 42). دامنۀ اعمال قدرت امرای این امیرنشین تا زمان برقراری دولت ممالیک بیشتر محدود به آدانا و مصیصه بوده است و برای توصیف وضعیت این امارت، در دوره‌ای که تحت تابعیت عثمانیان درآمدند، می‌توان از اصطلاح اجاقلیق استفاده کرد («دائرة‌المعارف»، XXXIV / 445). این امیرنشین از 992 ق / 1516 م تا زوال خویش، یکی از ایالتهای قلمرو دولت عثمانی بود و از اوایل سدۀ 11 ق / 17 م، حکام آنجا از جانب استانبول نصب می‌شدند (کورت، 1427؛ بازورث، همانجا).

بنابر روایت عاشق پاشازاده در سدۀ 7 ق / 13 م، یورگیر، از ترکمانان اوچ‌اوق، رهبری گروهی از ترکمانانی که به همراه سلیمان شاه غازی، نیای عثمانیان، به چوکوراوا آمده بودند، به دست گرفت و توانست با کمک ایشان مصیصه و طرسوس را تصرف کند. پس از او، فرزندش رمضان قسمتهای مختلف چوکوراوا را میان امرای ترکمنی که تابع وی بودند، تقسیم کرد و خود نیز آدانا را تختگاه خویش قرار داد (ص 225؛ سعدالدین، 2 /  48). در 754 یا 755 ق /  1353 یا 1354 م، پس از همراهی قاراجا بیک ذوالقدر با شورشی که برضد سلطان مملوکی اتفاق افتاد، امیرالامرایی ترکمانان آن ناحیه به رمضانیان سپرده شد (مقریزی، 4 / 200؛ عبدالباسط، 1 / 266).

رمضانیان در زمان ابراهیم بیک، که در قاهره فرمان امارت را از سلطان مملوک دریافت کرده بود (نک‍ : سومر، 36-37)، در 761 ق / 1360 م، با همراهی ممالیک، طرسوس و آدانا را که در اختیار ارمنیان بود، تصرف کردند (مقریزی، 4 / 245؛ سومر، 18؛ کورت، 1427-1428). ابراهیم در ادامه برای تصرف سیس، که در دست ممالیک بود، با خلیل ذوالقدری هم‌پیمان شد (مقریزی، 5 / 120؛ قویونجو‌اوغلو، 164). وی در 785 ق / 1383 م نیز با علاءالدین بیک قرامانی برضد ممالیک متحد شد و درنهایت به‌سبب اتحادش با قرامانیان و ایجاد ناامنی و غارت کاروانهای حجاج، توسط والی حلب، یلبغا، همراه با برادرش قارامحمد دستگیر شد و به قتل رسید (مقریزی، 5 / 157- 159؛ اوزون‌چارشیلی، 176).

امیر بعدی رمضانیان، احمد بیک نیز گاهی با ممالیک همکاری می‌کرد و گاه در جبهۀ مخالف آنها قرار می‌گرفت (همو، 177؛ سومر، 40). او با همراهی خلیل بیک ذوالقدر بر مرعش مسلط شد؛ اما نتوانست در برابر امیر یلبغای مملوکی مقاومت کند (مقریزی، 5 / 166-167؛ سومر، 40-41). احمد بیک در 803 ق /  1401 م، پس از بازگشت تیمور از سوریه، حلب را از دست کارگزاران وی خارج کرد و به غارت آن دیار و حوالی‌‌اش پرداخت (مقریزی، 6 / 46؛ ابن‌تغری‌بردی، 12 / 234؛ ابن‌صیرفی، 2 / 93). وی هنگام محاصرۀ این شهر توسط عربهای سوریه به دمیرتاش، حاکم شهر، کمک شایانی کرد و آنها را مجبور به عقب‌نشینی نمود (سومر، 41). احمد بیک در 818 ق / 1415 م، طرسوس را از قرامانیان گرفت و در آنجا به نام سلطان ملک مؤید مملوکی خطبه خواند (مقریزی، 6 / 382؛ عبدالباسط، 3 / 283؛ اوزون‌چارشیلی، همانجا).

ابراهیم دوم نیز مانند اسلاف خویش در ابتدا تابع ممالیک بود (سومر، 47)؛ اما پس از آنکه در 821 ق /  1418 م با محمد بیک قرامانی برای خارج‌کردن طرسوس از دست ممالیک متحد شد، سلطان مملوکی، ملک مؤید، ابراهیم را از امارت عزل، و به جای وی، برادرش عزالدین حمزه را تعیین کرد (مقریزی، 6 / 464). یک سال بعد، حمزه بیک توانست با کمک ممالیک، طرسوس، آدانا و مصیصه را تصرف کند (مقریزی، 6 / 500؛ ابن‌تغری‌بردی، 14 / 83-84). در 829 ق / 1426 م و پس از حمزه بیک، برادرانش محمد سپس علی به امارت رمضانیان رسیدند (اوزون‌چارشیلی، همانجا). ابراهیم بیک نیز در 830 ق / 1427 م و در نتیجۀ درخواست سلطان سیف‌الدین برس‌بای از حاکم قرامان مبنی‌بر تسلیم وی، تسلیم ممالیک شد و پس از آنکه به قاهره برده شد، به قتل رسید (همانجا؛ سومر، 50). پس از آن، محمد بیک از بعضی قیامهایی که بر‌ضد سلطان مملوکی رخ داد، حمایت کرد (نک‍ : مقریزی، 7 / 290-291؛ ابن‌تغری‌بردی، 15 / 62).

امیر دیگر رمضانی، عمر بیک، سعی کرد با جبهه‌گیری برضد ذوالقدرها به ممالیک نزدیک شود و در ‌این راستا در 874 ق /  1469 م، توانست با همراهی ممالیک سیس را از دست ذوالقدریها خارج کند (ابن‌ایاس، 3 /  38؛ سومر، 53). او سال بعد که دوباره با شهسوار بیک ذوالقدر جنگید، شکست خورد و قلعۀ ایاس را به وی واگذار کرد (همو، 53-54؛ نیز نک‍ : ابن‌ایاس، 3 /  48). عمر بیک که همراه برادرش داوود در جریان مجادلۀ میان سلطان مملوک و شهسوار بیک ذوالقدر در 875-876 ق / 1471-1472 م به کمک ممالیک شتافته بود (سومر، 54)، در زمان تصرف آدانا توسط عثمانیان به مصاف آنها رفت، ولی شکست خورد و اسیر شد و سپس تحویل سلطان عثمانی، بایزید دوم، گردید (عاشق پاشازاده، 216).

از امیر بعدی رمضانیان، ارسلان داوود، آگاهی چندانی در دست نیست، جز‌آنکه در 885 ق / 1480 م در اطراف دیار‌بکر کشته شد (سومر، همانجا؛ اوزون‌چارشیلی، 178). امیر دیگر، خلیل بیک که مدت امارتش 30 سال به طول انجامید (همانجا)، در جریان نبردی که در 893-894 ق /  1488- 1489 م میان عثمانیان و ممالیک رخ داد، به نیروهای مملوکی پیوست (کورت، 1433).

محمود بیک رمضانی که به جای خلیل بیک نشسته بود، به سمت عثمانیان متمایل شد (اوزون‌چارشیلی، همانجا)؛ به همین سبب در 920 ق / 1514 م، سلطان مملوکی وی را از امارت عزل، و به جای وی، سلیم بیک را تعیین کرد (ابن‌ایاس، 4 /  378). محمود بیک معزول در 921 ق / 1515 م به استانبول رفت و تبعیت خود را از سلطان سلیم اعلام کرد (فریدون بک، 1 / 465). وی در سفر سلطان سلیم به مصر نیز در کنار او بود (همو، 1 / 470) و پس از نبرد مرج دابق از سوی سلطان عثمانی به امارت رمضانیان منصوب شد (همو، 1 / 480). امیرنشین رمضانی از‌ این پس، جزئی از قلمرو عثمانی محسوب شد و امرایش در کنار عنوان بیک، عنوان پاشا نیز داشتند. محمود بیک درنهایت، در جریان نبرد ریدانیه کشته شد (سعدالدین، 2 / 357؛ فریدون بک، 1 / 485؛ بدلیسی، 324؛ دانشمند، II / 32-34).

در نتیجۀ وقوع ناآرامیهایی که پس از امارت قباد بیک ــ جانشین محمود بیک ــ رخ داد، در 925 ق /  1519 م، حاکمیت چوکوراوا به برادر قباد، پیری بیک رسید و فقط آدانا در اختیار قباد بیک باقی ماند (سومر، 56). پیری بیک مردی هنردوست و اهل فرهنگ بود؛ خوش‌نویسی می‌کرد، و زبان فارسی را به‌خوبی می‌دانست و بدان شعر نیز می‌گفت (منجم‌باشی، 3 / 172؛ ثریا، 2 / 44؛ سومر، 58). وی که مورد توجه سلطان سلیمان قانونی قرار گرفته بود، حاکمیت آدانا را نیز به دست گرفت (همو، 56). او در نتیجۀ حسادت سایر بیگلربیگیهای عثمانی، سرزمین پدری‌اش را رها کرد و به‌عنوان مأمور دولت عثمانی، باعنوان پاشا، بیگلربیگی مناطقی همچون قرامان، حلب و شام را تجربه کرد (ثریا، همانجا؛ سومر، 57). عدم حضور پیری بیک در آدانا موجب بروز شورشهایی در آن ناحیه شده بود (پچوی، 1 / 117-123، 126-127؛ لطفی پاشا، 331؛ یوجل، II / 277). بااین‌حال، وی توانست در 932 ق / 1526 م شورشهای ذوالنون‌اوغلو ذوالقدری و موسى بیک، همچنین شورش ولی خلیفه، دُموزِ طوکوز اوغلان و بیگجه بیک را که از طرف‌داران صفویان بودند، فرونشاند (پچوی، 1 / 117-120؛ لطفی‌پاشا، همانجا، حاشیه؛ سومر،56-57). او پس از آنکه دو بار در سالهای 951 ق / 1544 م و 957 ق / 1550 م بیگلربیگی شام شد، از سلطان سلیمان قانونی درخواست بازگشت به آدانا را کرد و در 958 ق / 1551 م مجدداً به بیگلربیگی آدانا منصوب شد (ثریا، همانجا؛ سومر، 57-58).

درویش بیک پسر کوچک پیری بیک، که بنابر وصیت او در 975 ق / 1567 م جانشین پدر شده بود، 6 ماه بیشتر امارت نکرد (منجم‌باشی، همانجا؛ سومر، 58؛ کورت، 1436) و پس از او برادر بزرگش، ابراهیم بیک، بر جای وی نشست. پس از مرگ ابراهیم در 997 ق /  1589 م، پسرش، محمد بیک جانشین او شد (سومر، کورت، همانجاها). پس از محمد بیک پسرش، پیر منصور به جای وی نشست و تا 1017 ق /  1608 م که از مقام خود استعفا کرد، در رأس رمضانیان بود. در 1018 ق /  1609 م آدانا، حلب، سیس و طرسوس به بیگلربیگی قبرس منضم شدند و دورۀ امیرنشین رمضان نیز به سر رسید. پس از آن، آدانا مانند سایر ولایات عثمانی محسوب می‌شد تا اینکه مدتی بعد دولت عثمانی بیگلربیگی‌ای به همین نام ایجاد کرد و آدانا را به‌عنوان مرکز این بیگلربیگی تعیین نمود (اوزون‌چارشیلی، سومر، همانجاها).

می‌توان آثار برجای‌مانده از امیرنشین رمضان‌اوغوللری را که بیشتر مسجد، مدرسه و بازار است، در آدانا، ییلاق قزل‌داغ، طرسوس و جیحان سراغ گرفت. قدیمی‌ترین اثر منسوب به رمضانیان در آدانا آقچه‌مسجد (812 ق /  1409 م) است. مسجد خلیل‌ بیک (898 ق / 1493 م) («دائرة‌المعارف»، XXXIV / 445)، مسجد جامع آدانا و ملحقات آن (همان، XLII / 80)، اسکی‌جامع (مسجد یاغ) (906 ق / 1500 م)، مدرسۀ کنار این مسجد (965 ق /  1558 م)، مسجد جامع فاکح و مدرسه‌اش (948 ق / 1541 م)، مسجد کمرآلتی یا همان مسجد ساوجی‌زاده (955 ق /  1548 م)، مسجد حسن کدخدا  /  حسن آقا (میانۀ سدۀ 10 ق / 16 م)، مسجد تحتالی ( 999-1003 ق / 1591-1595 م)، مسجد چقور، مسجد مؤمنه خاتون، حمام بازار و کاروان‌سرای گون نیز در آدانا قرار دارند (936 ق / 1530 م). مسجد کهنه و مسجد جامع طرسوس (987 ق /  1579 م) و مدرسۀ قباد پاشا (964 ق / 1557 م) نیز از دیگر بناهایی هستند که از رمضانیان به یادگار مانده‌اند (همان، XXXIV / 445-447).

مآخذ

ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفى، قاهره، 1392 ق / 1972 م؛ ابن‌تغری‌بردی، النجوم الزاهرة، به کوشش فهیم محمد شلتوت و دیگران، قاهره، 1929 م؛ ابن‌شداد، محمد، تاریخ الملک الظاهر، به کوشش احمد حطیط، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابن‌صیرفی، علی، نزهة النفوس و الابدان، به کوشش حسن حبشی، قاهره، 1971 م؛ بازورث، ک. ا.، سلسله‌های اسلامی جدید، راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1381 ش؛ بدلیسی، ادریس، سلیم شاهنامه، به کوشش حجابی قیرلانقیج و مرسل اوزترک، رسالۀ دکتری، مؤسسۀ علوم اجتماعی دانشگاه آنکارا، آنکارا، 1995 م؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283 ق / 1866 م؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور، تهران، 1394 ش؛ زامباور، معجم الانساب و الاسرات الحاکمة، ترجمۀ زکی محمد حسن و دیگران، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1311 ق؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1280 ق؛ عاشق پاشازاده، درویش احمد، تواریخ آل عثمان (تاریخ)، به کوشش عالی بک، استانبول، 1332 ق؛ عبدالباسط ملطی، نیل الامل فی ذیل الدول، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، 1422 ق / 2002 م؛ فریدون بک، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، 1274 ق /  1858 م؛ لطفی پاشا، تواریخ آل عثمان، استانبول، 1341 ق؛ مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418 ق / 1997 م؛ منجم‌باشی، احمد دده، صحائف الاخبار، ترجمۀ احمد ندیم، استانبول، 1285 ق /  1868 م؛ نیز:

Daniṣmend, İ. H., İzahı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1971; Har-el, S., «Struggle for Domination in the Middle East: The Ottoman-Mamluk War, 1845-1891», The Ottoman Empire and its Heritage, eds. S. Faroqhi and H. Inalcik, Leiden, 1995, vol. IV; Koyuncuoğlu Metin, T., «Bedâi ez -  zuhûr adlı Memlûk kaynağında Ramazanoğulları ile ilgili kayıtlar», Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Journal of Social Sciences, 2007, vol. XIV; Kurt, Y., «Ramazanoğulları beyliği», Türkler, eds. H. Celâl Güzel et al., Ankara, 2002, vol. VI; Sümer, F., «Çukur-ova tarihine dâir araṣtırmalar (Fetihten XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar)», A. Ü. DTCF Tarih Araṣtırmaları Enstitüsü, Tarih Araԫtırma Dergisi (TAD), Ankara, 1963, vol. I(1); Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 2007, vol. XXXIV, 2012, vol. XLII; Uzunçarṣılı, İ. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1984; Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi, Ankara, 1995.

محمدحسین صادقی