اَفْراسیاب، پادشاه توران‌زمین، و از شخصیتهای شاهنامۀ فردوسی. در منابع، نام او به‌صورتهای دیگری چون فراسیاک، فرنگرسین، فراسیاب، فراسیاف، فراسیاو، فراسیاپ، فراسیاون، فراسیافک، فراسیاوک، فراسیات، فرنکرسینا، و فرنک بن فیش نیز آمده است (یوستی، 103؛ بارتولمه، 986؛ ابوعلی مسکویه، 1/ 12، نیز حاشیۀ 7؛ بیرونی، 104؛ ثعالبی، 111؛ فردوسی، شاهنامه، 2/ 11، الشاهنامه، 1/ 82؛ ابن‌‌عنبه، 12).

افراسیاب پسر پشنگ و از نوادگان تور بود که نسبش به فریدون، پادشاه پیشدادی، می‌رسید. دربارۀ سلسلۀ اجداد، فرزندان و نسب او، منـابع مختلف روایـات گونـاگونی نقـل کرده‌اند (نک‍ : فردوسی، شاهنامه، 2/ 10؛ مسعودی، 1/ 221؛ نیز ابن‌عنبه، بیرونی، همانجاها؛ بندهش، 198؛ حمدالله، 60، 85؛ یوستی، 103, 394).

بنا‌بر برخی از روایات، اهریمن می‌خواست که ضحاک، اسکندر و افراسیاب جاودانه و بی‌مرگ شوند، ولی هرمزد این جاودانگی را تغییر داد، چنان‌که اهریمن جاودانگی جمشید، فریدون و کاووس را تغییر داده بود (مینوی خرد، 23-24)؛ و برپایۀ روایتی دیگر، افراسیاب پیش ‌از «مردمی»‌شدن، دیو بود و چون نتوانست طبیعت خود را دگرگون کند، رستگار نشد (دینکرد، 106؛ مناش، 113).

دربارۀ مدت سلطنت افراسیاب، روایتهای مختلفی وجود دارد: برخی آن را 200، و شماری هم 400 سال ذکر کرده‌اند (فردوسی، همان، 1/ 81-84). او 12 سال بر ایران تسلط و فرمانروایی داشت (بندهش، 206؛ حمزه، 8، 10، 34) که در این دوران ایرانشهر را بلاهای بسیار، چون آفت، تنگ‌دستی، خشک‌سالی و ویرانی رسید (بندهش، 181-182؛ ثعالبی، 124).

بنابر پاره‌ای از منابع، نبرد افراسیاب با ایران از زمان منوچهر آغاز می‌شود (بندهش، همانجا؛ ابوعلی مسکویه، 1/ 12؛ ابن‌عنبه، 28؛ بیرونی، 220؛ ثعالبی، 107)، اما برخی دیگر از منابع (فردوسی، شاهنامه، 2/ 11؛ حمدالله، همانجا) این رویداد را به روزگار نوذر نسبت می‌دهند.

بنابر متنهای پهلوی، افراسیاب آتش ورجاوندی کرکوی را در زرنگ (سیستان) نشانید، و پس از راندن منوچهر به پدشخوارگر، سپندارمذ را به زنی خواست. سپندارمذ در زمین آمیخت و افراسیاب نیز از پی ویران‌کردن زرنگ، آن آتش را فرونشاند (بندهش، 105؛ متون ... ، 22).

افراسیاب 3 بار برای به‌دست‌آوردن فرّۀ آریایی از دریای فراخکرت، همت گماشت و یک بار نیز در کاخ خود برای اَرِدْویسور اناهید (اناهیتا) قربانی کرد، اما توفیقی نیافت (یشتها، 1/ 251، 2/ 341-343). کاخ یا هنگ افراسیاب، و یا به روایت بندهش (ص 180-181)، مان (خانۀ) افراسیاب کاخی در زیرِ زمین بود که افراسیاب آن را برای حفاظت خود به قرینۀ کنگ‌دژ سیاوش ساخته بود. این قصر ارتفاعی برابر با 000‘1 مرد و نیز 100 ستون داشت. در سقف آن ستاره، ماه و خورشید مصنوعی تعبیه شده بود تا شب نیز همانند روز روشن باشد. در این کاخ، 4 رود آب، می، شیر و ماستِ زده جریان داشت («ائوگمدئچه»، 42-43). نام این قصر در شـاهنـامه «بهشت گنگ» آمده است (نک‍ : فردوسی، همان، 5/ 298).

در متنهای پهلوی آمده است که اگر فرمانروایی به بیوراسپ (ضحاک) و افراسیاب نرسیده بود، آنگاه اهریمن گجسته آن فرمانروایی را به خشم می‌داد و چنانچه فرمانروایی به خشم می‌رسید، بازپس‌گرفتن آن تا رستاخیز و تن ‌پسین امکان نداشت؛ زیرا خشم، تنومند (دارای تن مادی) نیست (مینوی خرد، 44). همچنین آمده است که ایرانیان در هنگام فرمانروایی زینگاو ــ تازی بداندیشی که زهر در چشم داشت و با بدچشمی، دیگران را می‌کشت ــ افراسیـاب را خواستند؛ او نیز بازگشت، زینگاو را کشت و خود بر ایرانشهر فرمانروایی کرد (بندهش، 182).

بنابر شاهنامه، در پایان جنگ بزرگ که به شکست کامل توران انجامید، افراسیاب به غاری دور از دسترس پناه برد و در همان‌جا به‌ دست پیری عابد، به نام هوم، دستگیر شد و کیخسرو گردن او را زد (نک‍ : فردوسی، همان، 5/ 365-375).

مآخذ

ابن‌عنبه، احمد، الفصول الفخریة، به‌ کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1363 ش؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، 1365 ش؛ «ائوگمدئچه»، پرسشنیها، دستنویس ر 41، به کوشش یحیى ماهیار نوابی و کیخسرو جاماسپ‌‌آسا، شیراز، 1355 ش؛ بندهش، دست‌نوشتۀ TD1، چ تصویری، تهران، بی‌تا؛ بیرونی، آثار الباقیه؛ ثعالبی مرغنی، حسین، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به‌ کوشش زُتنبرگ، پاریس، 1900 م؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ حمزۀ اصفهانی، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، 1346 ش؛ فردوسی، شاهنامه، مسکو، 1966-1967 م؛ همو، الشاهنامه، ترجمه و اختصار فتح بن علی بنداری، به کوشش عبدالوهاب عزام، تهران، 1970 م؛ متون پهلوی، به کوشش جاماسپ ـ آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371 ش؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، 1365 ش؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1364 ش؛ یشتها، ترجمۀ ابراهیم پورداود، تهران، 1347 ش؛ نیز:

Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961; Dinkard, ed. D. M. Madan, Bombay, 1911; Justi, F., Iranisches Namenbuch, Hildesheim, 1963; Menasce, J. de, Le Troisième livre du Dēnkart, Paris, 1973.

سعید عریان (دانا)