اِسْتِقْراضی، ‌‌‌بانْک، همچنین معروف به بانک استقراضی روس، از نخستین بانکهای ایران با امتیاز خارجی (تأسیس: 1307 ق/ 1890 م؛ از 1307 تا 1309 ق نام آن، مؤسسۀ انجمن استقراض ایران بود).

امتیاز تأسیس و فعالیت این بانک در اول شوال 1307 ق/ 21 مۀ 1890 م از سوی ناصرالدین شاه قاجار به ژاک پولیاکف، از اتباع روسیۀ تزاری، واگذار شد. مدت امتیاز 75 سال تعیین، و به صاحبان امتیاز اجازه داده شده بود در قبال اخذ اموال و اشیاء غیرمنقول به‌عنوان رهن و گرو، به مشتریان بانکْ پول نقد قرض بدهند. امتیازنامه، بهرۀ سالانۀ وام را حداکثر 18٪ تعیین کرده بود. مرکز بانک در تهران بود و صاحبان آن می‌توانستند به‌تدریج در دیگر نقاط ایران شعبه دایر کنند.

نفوذ و سلطۀ روزافزون سیاسی، اقتصادی و نظامی روسیۀ تزاری در ایران و رقابت گسترده و همه‌جانبۀ آن کشور با انگلستان در ایران، از مهم‌ترین دلایلی بود که شاه قاجار را به اعطای امتیاز بانک استقراضی به اتباع روسیه واداشت. حدود یک سال پیش از اعطای این امتیاز، اتباعی از دولت انگلستان امتیاز تأسیس و فعـالیت بـانک شـاهنشاهی ایران را از ناصرالدین شـاه اخذ کرده بودند؛ بانکی که با انحصار چاپ و انتشار اسکناس، سلطۀ مالی و اعتباری بی‌سابقه‌ای بر اقتصاد پولی ایران اعمال می‌کرد (کاظم‌زاده، 155-157؛ صفایی، 68- 69؛ «طهران»، 235-236). وزارت دارایی روسیه با توجه به همین رقابت همه‌جانبه میان دو کشور روس و انگلیس در ایران، در 1312 ق/ 1894 م همۀ سهام این بانک را برای دولت روسیه خرید و بانک استقراضی از آن پس شعبه‌ای از بانک دولتی روسیه، و مرکز آن هم از تهران به سن‌پترزبورگ منتقل شد. از 1894 م تا پایان دورۀ فعالیت این بانک در 1340 ق/ 1921 م، ریاست آن را در ایران چند مدیر روسی بر عهده داشتند (کاظم‌زاده، 256-263؛ لیتن، 94- 98).

پس از انتقال سهام و مدیریت بانک استقراضی به وزارت دارایی روسیه، فعالیت بانک به‌سرعت گسترش یافت و تا اواخر دهۀ 1890 م، به‌ویژه در شهرهای شمالی و مرکزی ایران، چند شعبه دایر کرد و در رقابت با بانک شاهنشاهی ایران، تلاش همه‌جانبه‌ای را برای حضور مؤثر در بازار پولی، اقتصادی و تجارتی ایران به کار گرفت و در مدتی نه‌چندان طولانی، در قبال گروگرفتن اموال و داراییهای غیرمنقول و حتى منقول، برخلاف مفاد امتیازنامه، به صدها تن از شهروندان ایرانی از طبقات مختلف وامهای خرد و کلانی داد و گرفتاریهای مالی فراوانی برای آنان فراهم ساخت. به لحاظ ضعف حکومت قاجار و بر اثر حمایتهای سیاسی و مالی دولت روسیه از فعالیتهای این بانک از طریق سفارت و نمایندگیهای سیاسی و اقتصادی خود در ایران، شمار بسیاری از مشتریان تا سالها به بانک مقروض بودند و دهها تن از بازرگانان، بزرگ‌مالکان، صرافان، و صاحبان مشاغل و سرمایه، دارایی خود را از دست دادند و ورشکست شدند (شاهدی، 188 بب‍‌ ‍‌).

بانک استقراضی در مراودات پولی میان بازرگانان ایرانی و روسی نقشی مؤثر، و در بسیاری از فعالیتهای تجارتی میان دو کشور مشارکت داشت. در بیشتر طرحهای راه‌سازی، تجارتی، حمل‌‌ونقل و خدماتی، دولت روسیه در ایران فعالانه شرکت می‌کرد. بسیاری از رجال و کارگزاران حکومت قاجار در تهران و دیگر شهرها زیر بار قرض از بانک استقراضی رفتند. دولت روسیه از این طریق در طبقۀ حاکم نفوذ، و بر آنها اعمال فشار می‌کرد (همو، 434 بب‍ ؛ کاظم‌زاده، 258 بب‍‌ ‍‌).

بـانک استقراضی در دورۀ مظفرالدین شاه (سل‍ 1313-1324 ق) در رقابت با بانک شاهنشاهی و در سالهای 1314، 1316، 1317 و 1319 ق با تحمیل شروط سیاسی، گمرکی و مالی بسیار سنگین، وامهای کلانی در اختیار حکومت مرکزی ایران قرار داد تا سلطۀ همه‌جانبۀ دولت تزاری روسیه بر ایران را تا جای ممکن افزایش دهد (مرکز ... ، س 1314 ق، کارتن 29، پوشۀ 3، س 1318 ق، کارتن 22، پوشۀ 6؛ کاظم‌زاده، 289- 309؛ تیموری، 373-387؛ لیتن، 315- 319).

در رخدادهای سیاسی و اقتصادی دورۀ انقلاب مشروطیت (ح 1324 ق)، بانک استقراضی از مهم‌ترین حربه‌های پیشبرد مقاصد روسیۀ تزاری در ایران بود و در ناکام‌ماندن برنامه‌های مجلس شورای ملی و دولت مشروطه نقش مؤثری داشت. همین بانک بود که پس از قرارداد 1907 م روس و انگلیس، و با همکاری نزدیک بانک شاهنشاهی، مانع از تأسیس بانک ملی ایران در آغاز دورۀ مشروطیت شد و طرح دولت و مجلس ایران را برای تأسیس شعبۀ بانک شرقی آلمان در تهران عقیم گذاشت.

بانک استقراضی در دورۀ استبداد صغیر (1325-1327 ق) و در راستای سیاست روسیۀ تزاری، برای تقویت مالی محمدعلی شاه (سل‍ 1324-1327 ق) از هیچ کوششی فروگذار نکرد و مبـالغی هنگفت به شاه و درباریان و نیز حکومت استبدادی قرض داد؛ قرضهایی که بازپرداخت آنها بر عهدۀ دولتهای بعدی قرار گرفت.پس از فتح تهران به دست مشروطه‌خواهان در 1327 ق، فشارهای مالی بانک استقراضی به دولتهای وقت ایران افزایش یافت و در همان حال نیز فشارهای مستقیم و غیرمستقیم بر مقروضان پرشمار بانک، اعم از رجال، دولتمردان، تجار، بزرگ‌مالکان و دیگـران، شـدت گرفت (شـاهدی، 529 بب‍ ؛ کـاظـم‌زاده، 464 بب‍ ؛ کتاب ... ، 1/ 12 بب‍ ‍، 2/ 401 بب‍‍‌ ).

در سال 1328 ق/ 1910 م، طرح دولت مشروطه برای اخذ قرضه از بانکداران آمریکایی، بر اثر فشار مشترک بانک استقراضی و بانک شاهنشاهی شکست خورد. دولت ایران برای سروسامان‌دادن به امور مالی کشور، هیئتی آمریکـایی به سرپرستی مُرگان شوستر (دبا) را استخدام کرد، اما به‌سبب فشار بانک استقراضی و دولت روسیه و حمایتهای انگلیس، ناگزیر شد هیئت شوستر را در محرم 1330/ دسامبر 1911 از ایران اخراج کند.

پس از انقلاب اکتبر 1917 در روسیه، اگرچه بلشویکها به رژیم تزاری پایان دادند، بانک استقراضی به‌سان بـازوی مـالی ـ سیاسی دولت روسیه، کماکان در تداوم تسلط سیاسی و اقتصادی آن کشور بر ایران نقش داشت. این بانک فعالیت خود را در ایران تا هنگام عقد قرارداد مودت میان ایران و شوروی در 8 اسفند 1299 ش/ 26 فوریۀ 1921 م تعطیل نکرد. بندهای هشتم و نهم عهدنامۀ مودت، همۀ قروض دولت ایران را به بانک استقراضی و دولت سابق روسیه ملغا، و این بانک را با تمام مطالبات، قروض و داراییهای منقول و غیرمنقولش به دولت ایران واگـذار کـرد (شـاهدی، 755 بب‍ ‍‌؛ کـاظم‌زاده، 534-536؛ مجموعـه ... ، 54- 58). دولت ایران در 1302 ش با بقایای بانک استقراضی روس و کارکنانی که بانکداری آموخته بودند، بانک جدیدی با نام بانک ایران تأسیس کرد. این بانک در 1312 ش در بانک تازه‌تأسیس فلاحتی و صنعتی (سپس‌تر بانک کشاورزی) ادغام شد (شاهدی، 904-907؛ مذاکرات ... ، بش‍‌ ‍‌).

مآخذ

تیموری، ابراهیم، عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران، 1332 ش؛ شاهدی، مظفر، تاریخ بانک استقراضی روس در ایران: نگاهی گذرا به روند همکاریهای بانکی ایران و روس، تهران، 1381 ش؛ صفایی، ابراهیم، مرزهای ناآرام، تهران، 1352 ش؛ «طهران»، حبل المتین، تهـران، 1314 ش، س 4، شم‍ 20؛ کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران (1864-1914 م)، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، 1354 ش؛ کتاب آبی، به کوشش احمد بشیری، تهران، 1362-1363 ش؛ لیتن، ویلهلم، ایران از نفوذ مسالمت‌آمیز تا تحت‌الحمایگی، ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران، 1367 ش؛ مجموعۀ معاهدات دوجانبۀ معتبر دولت شاهنشاهی ایران تا سال 1349 ش، تهران، 1349-1350 ش؛ مذاکرات مجلس شورای ملی، 2/ 2/ 1312 ش، دورۀ 9؛ مرکز اسنـاد وزارت امور خارجۀ جمهوری اسلامی ایران.

مظفر شاهدی (دانا)