اَبوعَبْدُاللّٰهِ عَلَوی، محمد بن ‌علی بن حسن بن علی بن حسین حسنی (رجب 367 - ربیع‌الاول 445 / فوریۀ 978 - ژوئیۀ 1053)، محدث و فقیه زیدی‌مذهب کوفه که به ابن‌عبدالرحمان نیز شهرت داشته است (ابن‌صوفی، 29؛ ابن‌نقطه، 1/ 284). خاندانش چنان‌که از کتب انساب پیدا ست (نک‍ : ابن‌صوفی، همانجا)، از عالمان بودند و پدرش نیز از محدثان بود (آقابزرگ، طبقات ... ، 118- 119). خود وی در کوفه از محضر محدثان آنجا که برخی شاگردان و راویان محدث نامدار کوفی، ابن‌عُقده بودند، استفاده کرد و سماع حدیث نمود و سپس راهی بغداد شد و آنجا نیز محضر محدثان نامدار بغداد را درک کرد.

از مشایخ کوفی و بغدادی ابوعبداللٰه اینان را می‌توان نام برد: ابو‌اسحاق ابراهیم بن احمد معدّل مقری طبری، احمد بن محمد بن عمران ابن‌جندی، ابوالقاسم عبدالعزیز بن اسحاق بقّال بغدادی، ابوعمر عبدالواحد بن محمد بن مهدی بغدادی، ابوالحسن علی بن عبدالرحمان بن ابی‌السری بکایی کوفی، ابوحفص عمر بن ابراهیم کتانی مقری، ابوالحسن محمد بن جعفر ابن‌نجّار کوفی، ابوالطیب نفاس تَیْمُلی کوفی، ابوطاهر محمد بن عبدالرحمان مخلص، ابوالفضل محمد بن حسن ابن‌حطیط بریدی، ابوخازم احمد بن محمد طریفی، ابوالمفضل محمد بن عبدالله شیبانی و ابوعبدالله محمد بن عبدالله حسین جعفی (ابن‌نقطه، 1/ 384، 424، 2/ 208؛ ذهبی، 17/ 636-637؛ طباطبایی، «الشریف ... »، 12- 19). ابوعبدالله در کوفه به تحدیث پرداخت و چنان از مرتبۀ بلندی در حدیث برخوردار شد که او را حافظ، علامه و «مسند الکوفه» خواندند (سلفی، المشیخة ... ، گ 43؛ ذهبی، همانجا).

از میان شاگردان و راویان ابوعبداللٰه، اینان را باید نام برد: احمد بن عبدالله هاشمی ابومنصور کوفی بغدادی، شریف ابوالحسین زید بن ناصر علوی حسینی، ابوغالب سعید بن محمد ثقفی کوفی، ابوالحسن علی بن محمد بن طیب، ابن‌مغازلی، علی بن محمد بن ابی‌الغنائم علوی حسینی کوفی، ابوالبرکات عمر بن ابراهیم زیدی نحوی، ابوالغنـائم محمد بن علی بن میمون ذهبی کوفی، ابوعبدالله محمد بن علی بن عبدالله صوری، ابوالحسن علی بن عبدالصمد تمیمی نیسابوری، ابوالحسین یحیی بن حسین بن اسماعیل حسنی المرشدباللٰه، ابوعبدالله محمد بن احمد عطار، یحیی بن محمد ثقفی، ابونعیم محمد بن علی بن زبزب واسطی، ابوصالح راشد بن احمد بجلی خیاط، و ابوالغنائم احمد بن محمد بن زید خزاز کوفی (ابوعبدالله علوی، التعازی، 2، فضل ... ، 27؛ ابن‌مغازلی، 195؛ ابن‌نقطه، 3/ 16، 35، 4/ 288؛ مرشدباللٰه، 1/ 51؛ ابوالغنائم نرسی، 43؛ سلفی، همانجا، معجم ... ، 38؛ ذهبی، 17/ 637؛ ابن‌حجر، 4/ 281؛ شوکانی، 30؛ آقابزرگ، طبقات، 170؛ طباطبایی، همان، 19-21).

ابوعبدالله به‌عنوان فقیهی محدث، در جمع و ترویج فقه زیدی نقش قابل‌توجهی دارد و کتاب الجامع الکافی وی گواه این مدعـا ست (نک‍ : بخش آثار) و چنان‌که می‌بینیم، جدا ‌از شـاگردان زیدی‌مذهب، عالمان امامی و سنّی نیز از محضرش استفاده کرده‌اند. شاگردش ابومنصور احمد بن ابی‌الفوارس دربارۀ وی گفته است که اندکی متشیّع بود و ابوبکر و عمر را جز به نیکی یاد نمی‌کرد و اهل کوفه را از شتم صحابه منع می‌کرد (سلفی، المشیخة، همانجا).

آثـار

1. الاذان بحیّ على خیر العمل، که در دمشق به کوشش یحیى عبدالکریم فضیل (1399 ق) به چاپ رسیده است؛ 2. اسماء الرواة عن زید بن على من التابعین، که نسخه‌ای از آن در صنعا موجود است (حسینی، 1/ 121؛ نیز نک‍ : سیاغی، 1/ 117، 447)؛ 3. کتاب التاریخ، که ابن‌نقطه بارها از آن نقل کرده است (1/ 284، 333، جم‍ ‌)؛ 4. التعازی، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است (نوری، 16/ 338؛ آقابزرگ، الذریعة، 4/ 205)؛ 5. فضل زیارة الحسین (ع)، که به کوشش احمد حسینی در قم (1403 ق) به چاپ رسیده است؛ 6. فضل الکوفة و فضل اهلها، که به کوشش محمد سعید طریحی در بیروت (مؤسسة اهل البیت) به چاپ رسیده است؛ 7. الفوائد المنتقاة و الغرائب الحسان عن الشیوخ الکوفیین، که مجموعۀ احادیثی است به روایت ابوعبدالله علوی و گزینش ابوعبدالله صمدی، شاگرد مشهورش. این کتاب به کوشش عمر عبدالسلام تدمری در بیروت (1407 ق/ 1987 م) به چاپ رسیده است؛ 8. الجامع الکافی، در فقه و در 6 مجلد که پیش از این از آن سخن گفته شد و در میان زیدیه از شهرت بسیاری برخوردار است و مؤلف در آن مذهب فقهی فقهای زیدی مکتب حجاز و عراق، از‌جمله مذهب فقهی قاسم بن ابراهیم رسی، احمد بن عیسى ابن زید، حسین بن یحیی بن حسن بن زید و محمد بن منصور کوفی را جمع‌آوری کرده است. زیدیۀ کوفه بر مذهب این گروه بوده‌اند، تا ‌اینکه در سدۀ 6 ق مذهب فقهی الهادی‌الی‌الحق توسط ابوالحسین هارونی در کوفه رواج پیدا کرد (سیاغی، 1/ 115؛ مؤیدی، 122؛ طباطبایی، همان، 22؛ GAS, I/ 564). نسخه‌های الجامع الکافی متعدد است و از آن جمله است: نسخه‌ای در جامع کبیر صنعاء (مجموعۀ شم‍ 310‘1، نک‍ : طباطبایی، همانجـا). الجـامع الکـافی را علاوه‌بر اختصار خود مؤلف، جمال‌الدین عفیف بن حسن مذحجی ضراری نیز با عنوان تحفة الاخوان فی مذهب ائمة کوفان مختصر کرده است (همان، 23)؛ 9. المقنع، که مختصری است از الجامع الکافی (همانجا)؛ 10. مختصر لطیف فی مناقب زید بن علی، که نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ دانشگاه ام‌القرى در مکه ضمن مجموعۀ شم‍ 83/ 4 موجود است (طباطبایی، اضافاتی ... ، 23).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، قرن 5، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، 1971 م؛ ابن‌حجر ‌عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329-1331 ق؛ ابن‌صوفی، علی، المجدی، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، 1409 ق؛ ابن‌مغازلی، علی، مناقب علی بن ابی طالب (ع)، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1394 ق؛ ابن‌نقطه، محمد، تکملة الاکمال، به کوشش عبدالقیوم عبد رب النبی، مکه، 1410 ق/ 1989 م؛ ابوعبدالله علوی، محمد، التعازی، نسخۀ عکسی موجود نزد مؤلف مقاله؛ همو، فضل زیارة الحسین (ع)، به کوشش احمد حسینی، قم، 1403 ق؛ ابوالغنائم نرسی، محمد، ثواب قضاء حقوق الاخوان، به کوشش عامر حسن صبری، بیروت، 1414 ق/ 1993 م؛ حسینی، احمد، مؤلفات الزیدیة، قم، 1413 ق؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، بیروت، 1405 ق؛ سلفی، احمـد، المشیخة البغدادیة، نسخۀ کتابخـانۀ فیض‌الله؛ همو، معجم السفر، به کوشش شیرمحمد زمان، اسلام‌آباد، 1408 ق/ 1988 م؛ سیاغی، حسین، الروض النضیر، طائف، 1388 ق/ 1968 م؛ شوکانی، محمد، «اتحاف الاکابر»، رسائل خمسة اسانید، حیدرآباد دکن، 1328 ق/ 1910 م؛ طباطبایی، عبدالعزیز، اضافاتی بر مقالۀ «الشریف الزاهد ابی عبدالله العلوی»، منتشرنشده؛ همو، «الشریف الزاهد ابی عبدالله العلوی»، مقدمۀ فضل زیـارة الحسین (ع) (نک‍ : هم‍ ، ابوعبدالله علـوی)؛ مرشدباللٰه، یحیى، الامالی، بیروت، 1403 ق/ 1984 م؛ مؤیدی، مجدالدین، التحف شرح الزلف، بیروت، 1389 ق؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، 1408 ق؛ نیز:

GAS.

حسن انصاری