اَبوحَمْزۀ ثُمالی، ثابت بن ابی‌صفیۀ دینار (د 149 ق/ 766 م)، محدث، مفسر و فقیه امامی کوفه. تبار او از قبیلۀ طیّ بود و او خود در محلۀ بنی‌ثُماله در کوفه بالید (ابن‎بابویه، من لایحضر ... ، 4/ 444). آل مُهَلَّب (دبا) ادعا داشتند که پدرش از موالی آنان بود (ابن‌ابی‌حاتم، 1(1)/ 450؛ نجاشی، 115).

بر‌پایۀ سال وفات استادانش، سُوَید بن غَفَله (د 81 ق) و زاذان کِندی (د 82 ق)، او دانش‎اندوزی را پیش از دهۀ 80 ق آغاز کرده بود، از انس بن مالک صحابی (د 93 ق) و بسیاری از تابعان کوفه چون اصبغ بن نُباته، سعید بن جُبیر، سالم بن ابی‌جَعد، عامر شعبی و ابواسحاق سبیعی حدیث آموخت. در سفرهایی که به مدینه داشت، محضر امام سجاد، امام باقر، امام صادق، و حتى به قولی امام کاظم (ع) را درک کرد و در سلک اصحاب آنان درآمد و در حرمین، همچنین از تابعانی چون عِکرمه، مولای ابن‌عباس و جابر بن یزید جُعفی استماع کرد (مزی، 4/ 358؛ نیز نک‍ : مسعودی، 152؛ الاختصاص، 280؛ برای صحبت ائمه (ع)، نک‍ : نجاشی، همانجا؛ طوسی، رجال، 84، 110، 160، 345).

در اسانید روایات نام کسانی از علمای عامه چون سفیان ثوری، شریک نخعی، وکیع بن جراح، ابونعیم فضل بن دُکین، ابوبکر بن عیاش و علمای شیعه چون محمد بن مسلم، عبدالله بن مُسکان، عبدالله بن سَنان، ابان بن عثمان، هشام بن سالم و صفوان ابن‌یحیى به عنوان راوی ابوحمزه دیده می‎شود (برای فهرستی از راویان، نک‍ : مزی، 4/ 358؛ اردبیلی، 1/ 135- 138).

رجال‎شناسان اهل‌سنت عموماً ابوحمزه را در روایت ضعیف شمرده‎اند (احمد بن حنبل، 3/ 80؛ ابن‎سعد، 6/ 253؛ ابن‌ابی‌حاتم، 1(1)/ 451؛ ذهبی، 1/ 363). گفتنی است که ترمذی و ابن‎ماجه در سنن به روایت از او پرداخته‎‎اند (ابن‎ماجه، 1/ 143؛ ترمذی، 1/ 33). امامیه افزون‌بر نقل ستایشهایی از ائمه (ع) (کشی، 202-203، 485؛ نجاشی، همانجا)، اغلب او را تأیید کرده، و با تعابیری چون «ثقه» و «عدل» از او یاد کرده‎اند (همانجا؛ طوسی، الفهرست، 66؛ نیز برای نظریات متأخران، نک‍ : تستری، 2/ 444 بب‍ ؛ خویی، 3/ 389-392).

با وجود شهرت ابوحمزه به حدیث و تفسیر، باید گفت یعقوبی او را از جملۀ فقیهان دورۀ خلافت سفاح و منصور عباسی دانسته (2/ 363، 391)، و می‎دانیم که او در مسجد کوفه به افتا می‎نشسته، و به مذهب امیرالمؤمنین (ع) فتوا می‎داده است و شیعیان کوفه در مسائل فقهی به وی مراجعه می‎کرده‎اند (ابن‎حمزه، 440 بب‍ ‎).

افزون‌بر آنچه دربارۀ تشیع او گفته شده، در منابع کمتر به عقاید خاص او پرداخته شده است. از آن میان، باید به سخنی از یزید بن هارون اشاره کرد که ایمان به رجعت را از ابوحمزه یـاد کرده است (نک‍ : عقیلی، 1/ 172). همچنین ابوحمزه از نخستیـن کسانی بود که پس از درگذشت امام صادق (ع) و رخداد شبهۀ فطحیه، در مقام معرفی امام کاظم (ع) به‌عنوان امام بعدی برآمد (نک‍ : راوندی، 1/ 188، 328- 329؛ ابن‎حمزه، 439-441).

از میان موضوعاتی که ابوحمزه در مقام روایت‌کردن آنها برآمده است، عمدتاً مسائل اخلاقی، عبادی، اعتقادات شیعه، ابواب گوناگون فقه، تفسیر قرآن، دعا، موعظه و نیز فضایل و سیرۀ ائمۀ اطهار (ع)، به‎ویژه امیرالمؤمنین (ع)، به چشم می‎خورد که خود نشان از گرایشها و علقه‎های وی به چنین موضوعاتی دارد (برای نمونه، نک‍ : کلینی، 4/ 93، 6/ 322، جم‍ ؛ ابن‎بابویه، الخصال، 1/ 6، 16، جم‍ ، من لا یحضر، 3/ 350؛ طوسی، مصباح ... ، 365، 672 بب‍ ‎، 716، تهذیب ... ، 4/ 307- 308). دعای سحر به روایت او از امام سجاد (ع) نیز به دعای ابوحمزۀ ثمالی مشهور شده است.

از جملۀ آثار او اینها ست:

1. تفسیر القرآن (ابن‎ندیم، 36؛ نجاشی، 115-116)، که بسیاری از مؤلفان بعدی چون ثعلبی در الکشف و البیان (آقابزرگ، 4/ 252؛ GAS, I/ 531) از آن نقل کرده‎اند. ممکن است تفاسیر نقل‌شده از ابوحمزه در تفسیر فـرات کوفی (ص 177، 205، جم‍ ) و آثـار ابن شهرآشوب (مثلاً المناقب، 4/ 129-130) برگرفته از همین اثر بوده باشد. این متن را عبدالرزاق حرزالدین بازسازی کرده، و در قم (1378 ش) به چاپ رسانده است.

2. رسالة الحقوق: این کتاب گردآمدۀ تعلیمات امام سجـاد (ع) به ابوحمزه دربارۀ 50 حق، ازجمله حق خداوند، خویشتن، همسایه، معلم و برادر دینی است که در خلال خصال ابن‌بابویه (2/ 564 بب‍ ‎‎) و تحف العقول ابن‌شعبه (ص 183 بب‍ ‎‎) به‌طور کامل به چاپ رسیده است (نیز نک‍ : نجـاشی، 116؛ چ مستقل: بیروت، 1405 ق، تهران، 1418 ق). بر این رساله شروحی نیز نوشته شده است (مثلاً شرح فارسی محمد سپهری، قم، 1375 ش).

3. الزهد، مجموعه‎ای است از کلمات امام سجاد (ع) در باب زهد که کلینی متن آن را در الکافی آورده است (8/ 14-17؛ نیز نک‍ : طوسی، الفهرست، 66-67).

در منابع از کتاب النوادر و اثری با عنوان کتاب، جز آثار پیشین، نیز یاد کرده‎اند (طوسی، همانجا، رجال، 345؛ نجاشی، 116).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌ابی‌حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1371 ق/ 1952 م؛ ابن‎بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی‎اکبر غفاری، قم، 1403 ق؛ همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‎اکبر غفاری، قم، 1404 ق؛ ابن‎حمزه، محمد، الثاقب فی المناقب، به کوشش نبیل رضا علوان، قم، 1412 ق؛ ابن‎سعد، محمد، کتاب الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، 1904-1918 م؛ ابن‎شعبه، حسن، تحف العقول، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1380 ق/ 1961 م؛ ابن‌شهرآشوب، محمد، مناقب آل ابی طالب، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات علامه؛ ابن‎ماجه، محمد، السنن، به کوشش محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره، 1952-1953 م؛ ابن‎ندیم، الفهرست؛ احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، به کوشش وصی‎الله عباس، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ الاختصاص، منسوب به مفید، به کوشش علی‎اکبر غفاری، قم، جامعۀ مدرسین؛ اردبیلی، محمد، جامع‎ الرّواة، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ ترمذی، محمد، سنن، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، 1403 ق؛ تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، 1410 ق؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ دبا؛ ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق/ 1963 م؛ راوندی، سعید، الخرائج و الجرائح، قم، 1409 ق؛ طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ همو، رجال، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1381 ق/ 1961 م؛ همو، الفهرست، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، 1380 ق/ 1960 م؛ همو، مصباح التهجد، بیروت، 1411 ق/ 1991 م؛ عقیلی، محمد، کتاب الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1404 ق/ 1984 م؛ فرات کوفی، تفسیر، به کوشش محمد کاظم، تهران، 1410 ق/ 1990 م؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1401 ق؛ مزی، یوسف، تهذیب الکمال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛ مسعودی، علی، اثبات الوصیة، نجف، المکتبة المرتضویه؛ نجاشی، احمد، رجال، قم، 1407 ق؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق/ 1960 م؛ نیز:

GAS.

حسین فرهنگ انصاری