اِبْنِ‌اَبی‌الرَّبیع، شهاب‌الدین احمد بن محمد، از نویسندگان و حکیمان سدۀ 7 ق/ 13 م. او مؤلف کتابی است در اخلاق و سیاست موسوم به سلوک المالک فی تدبیر الممالک، که دانسته‌های اندک ما دربارۀ مؤلف برگرفته از برخی نسخ همین کتاب است. در این نسخه‌ها از قول مؤلف آمده که تألیف آن را در 655 ق به انجام رسانیـده (نک‍ : آستـان ... ، 2/ 333؛ ورهـووه، 347)، و همچنیـن از مقدمۀ نسخۀ آستان قدس برمی‌آید که وی کتاب را در عهد مستعصم، خلیفۀ عباسی (حک‍ 640-656 ق)، و ظاهراً برای او تألیف کرده است (قس: ابن‌ابی‌الربیع، 10، که در آن معتصم ضبط شده است). گویا بغدادی از همین مقدمه استنباط کرده که ابن‌ابی‌الربیع «بغدادی» بوده است (1/ 26).

ستایشهای مبالغه‌آمیز مؤلف از اقتدار خلیفۀ وقت و حاکم‌بودن ثبات و آرامش در سراسر ملک او (نک‍ : ص 10، 96-97)، تنها چند ماه پیش از اشغال بغداد و سقوط کامل خلافت عباسی به دست مغولان، خواننده را به تعجب وامی‌دارد. از مندرجـات کتـاب سلـوک، چـون قدیم‌خواندن کتـاب خـدا، قلمدادکردن خلافت به‌عنوان شریف‌ترین مرتبت پس از مقام نبوت و گفتـار او در باب صفـات خداوند (نک‍ : ص 2، 3، 5)، برمی‌آید که مؤلف از اهل‌سنت بوده است. در کتاب سلوک علاوه‌بر مباحث اصلی یعنی اخلاق، تدبیر منزل، روابط اجتماعی و سیاست مدن، به برخی مباحث دیگر چون اقسام علوم نیز به‌مناسبت پرداخته شده است. آنچه این کتـاب را از دیگر آثـار مربوط بـه اخلاق و سیاسـات ممتـاز می‌گرداند، این است که بـه شیوۀ جدول‌بندی (مشجّر) تألیف شده، و اولین اثر مشجر شناخته‌شده در این زمینه است. انگیزۀ تألیف کتاب به گفتۀ خود مؤلف این بوده که وی کتابی مختصر دربارۀ صحت بدن به‌صورت مشجر دیده، و این موجب شده است تا به تألیف مشابهی دربارۀ تزکیۀ روح انسانی دست یـازد (نک‍ : ص 3).

بروکلمان را گمـان بر این است که الگوی مؤلف کتاب تقویم الصحة اثر ابن‌بطلان (دبا) طبیب بغدادی (د پس از 455 ق) بوده است (GAL, S, I/ 372). همو اظهار داشته که ابن‌ابی‌الربیع در بخش اقتصادی اثر خود به «تدبیر المنزل» بریسن، حکیم نوفیثاغورسی، نظر داشته است (همانجا).

گویا ابن‌ابی‌الربیع و کتاب سلوک وی تا سدۀ 10 ق/ 16 م چندان مورد توجه واقع نشده است. در سدۀ 11 ق/ 17 م، حاجی‌خلیفه بدون ذکر نام مؤلف تنها عنوان کتاب او را یاد کرده است (2/ 1000). در 1286 ق/ 1869 م، این کتاب نخستین‌بار در قاهره به چاپ سنگی رسید. در این نسخه نام خلیفۀ وقت «معتصم» (حک‍ 218-227 ق) ضبط شده بود، ولی در اوایل سدۀ 20 م جرجی زیدان با اقامۀ دلیلهایی چند نظر داد کـه تألیف کتاب سلوک مربوط به مدتها پس از سدۀ 3 ق بوده، و «معتصم» احتمالاً تحریف «مستعصم» است (2/ 252). در همان اوان، کتاب بار دیگر با تغییر شکل مشجر آن با حروف سربی در قاهره (1329 ق/ 1911 م) منتشر شد.

در سال 1937 م، بروکلمان ضمن توضیحاتی دربارۀ سبک کتاب، تألیف آن را بسیار متأخرتر از سدۀ 3 ق دانست و با دلیلهایی دیگر درواقع استنباط زیدان را تأیید نمود (نک‍ : GAL, S، همانجا؛ نیز GAL، I/ 230، بند 209). در 1368 ق/ 1949 م اسعد طلس با برداشتی خطا از عبارت بروکلمان (همانجا)، تاریخ «218-272 ق» را برای تولد و وفات ابن‌ابی‌الربیع یاد کرد (ص 274) و در پی آن، این خطا به اعلام زرکلی (1/ 195) و از آنجا به برخی دیگر از منابع راه یافت (نک‍ : کحاله، 1/ 101؛ کاتالوگ ... ، II/ 336). گفتنی است که از کتاب سلوک المالک نسخه‌های خطی متعددی در کتابخانه‌های مختلف مشهد، استانبول، پاریس، لیدن و جز آن نگهداری می‌شود که برخی از آنها بسیار کهن، و در مطالعۀ شخصیت ابن‌ابی‌الربیع و کتاب او حائز اهمیت هستند (نک‍ : آستان، 2/ 333، 6/ 382؛ دوسـلان، شم‍ 2448؛ ورهـووه، GAL, S، طـلـس، همانجاها).

اخیراً ناجی تکریتی دربارۀ کتاب سلوک و جایگاه آن در میان کتب اخلاق، مطالعاتی انجام داده، و حاصل آن را با عنوان الفلسفة السیاسیة عند ابن ابی الربیع به همراه متن تحقیق‌شدۀ کتاب در بیروت (1980 م) منتشر کرده است.

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ ابن‌ابی‌الربیع، احمد، سلوک المالک، قاهره، 1329 ق؛ بغدادی، ایضاح؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ زرکلی، اعلام؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة العربیة، قاهره، 1957 م؛ دبا؛ طلس، اسعد، «نفائس المخطوطات العربیة فی المشهد الرضوی المطهر»، مجلة المجمع العلمی العربی، دمشق، 1368 ق/ 1949 م، ج 24؛ کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، بیروت، 1376 ق/ 1957 م؛ نیز:

Catalogue of Arabic, Persian and Ottoman Turkish Books, Cambridge, 1968; De Slane ; GAL; GAL, S; Voorhoeve.

غلامعلی عرفانیان