عالی قاپو، کاخ

عالی‌قاپو در دورۀ شاه عباس دوم و شاه سلیمان:

در دورۀ شاه عباس دوم و شاه سلیمان که علاقۀ فراوانی به باغ‌سازی و جریان آب میان ارتفاعات بناها و باغها ایجاد شد، کاخ عالی‌قاپو نیز جنبه‌های تشریفاتی یافت. تاورنیه به اشتیاق برخی از صاحب منصبان دربار به دستگاهها و ماشینهایی که بتواند آب را در طبقات بالا جاری سازد، اشاره کرده است (ص 545). ساختمان حوض و فنّاوری جاری نمودن آب از پایین تا ارتفاعی برابر 6 متر بالاتر از فواره‌های حوض را به همین دوره نسبت داده‌اند. گالدیری می‌نویسد: تقریباً در زمان شاه سلیمان صفوی (1077-1105ق / 1666-1694م) تأسیسات آب‌رسانی به نهایت کمال خود رسید (ص 65) وی معتقد است که برای انتقال آب به طبقات، از وسیله‌ای شبیه دم آهنگری که برای همین منظور طراحی شده بود، استفاده شد (ص 67). هنرفر براساس آثار موجود در دهانه‌های باریک ساختمان آب‌رسانی گفته است: آب را با چرخ چاه طبقه به طبقۀ بالا می‌کشیده‌اند (ص 422) و شاردن به صراحت به ماشینهایی اشاره کرده است که آب را بالا می‌کشیده‌اند (7 / 162).

به زعم گالدیری حوض آب وسط تالار و نشانه‌هایی که بر جدارهای آن است، در دو مرحله تغییر کرده، و 4 حوضچۀ سنگی و یک سیستم لولۀ مسی و تنبوشه‌های آب‌رسانی را تغذیه می‌کرده است. دو حوضچه از حوضچه‌های چهارگانه مخصوص تهیۀ آب گرم بوده است (ص 66). کف و بیشتر جداره‌های حوض از ورقه‌های مسی است که با میخهای سرگرد به کف و جداره‌ها محکم شده‌اند و بقیۀ جداره‌ها با «اندود آبی» پوشش شده است (همانجا). به نظر نمی‌رسد این ورقه‌های مسی از آغاز ایجاد حوض به کار رفته باشند، زیرا گفته‌های جهانگردان حاکی از مرمرین بودن آن بوده است (تاورنیه، 412؛ سانسون، 76).

سانسون در تصویری که از عمارت عالی‌قاپو به دست داده، وضعیت عالی‌قاپو را مانند سیمای امروزی آن ترسیم کرده است (تصویرهای 4، 7). جداره‌های انتهایی دو مهتابی طرفین عمارت را دیوار حائلی فرا گرفته است تا عمارت و باغ پشتِ آن از دید مهمانانی که از این پله عبور می‌کنند، پنهان باشد. هر دو دهانۀ دیوار بالا بر روی یک دهانۀ پایینی نشسته، و ادامۀ دیوار در هر دو طرف، پس از پیمودن مهتابیها به حجم اولین بالاخانه تکیه کرده، و مناظر بدیعی را به وجود آورده است. پرده‌هایی نیز میان هر دو ستون چوبی تالار ستون‌دار تعبیه کرده‌اند. بر روی هم ورودی این کاخ در تصویر سانسون زیباتر از وضع موجود آن است.

تزیینات:  

نقاشیها و تزیینات عالی‌قاپو با شیوه‌های مختلف تصویری و گل و بته در گسترۀ وسیعی بر دیوارها، طاقها، تویزه‌ها و پلکان مدور بنا نقش بسته، و به گفتۀ بیشتر سیاحان حالتی باشکوه به کاخ داده است. نکتۀ مهم در فن جدید و آزادی عملِ بیشتر نسبت به گذشته است که با جسارت از چارچوب قبلی فراتر رفت، و این امر تأکیدی است بر نگرشهای کلی‌پردازی به هنر، معماری و شهرسازی که حاصل انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان بود (پوپ، 226؛ سانسون، 74؛ دلاواله، 44).

نقاشیهای یاد شده به صورت مینیاتورهای بزرگ شده با لایه‌های تدارک قرمز با روش آبرنگ جسمی و شفاف (در طبقۀ آخر) و نقاشیهای تصویری روی دیوار بدون لایۀ تدارکی قرمز با همان روش (در تالار مرکزی) است. نقاشیهای عالی‌قاپو پس از دورۀ شاه عباس اول، به صورت دیگری در دورۀ شاه عباس دوم دنبال شد. نقاشیهای رنگ روغنی به اندازه‌های بزرگ که توسط نقاشان اروپایی کشیده شده است، در طبقۀ تالار مرکزی، نقاشیهای رنگ‌روغنی روی پارچه (کرباس سفید) بوم‌شده ترسیم و سپس روی دیوار چسبانده، و دیگر اضافات «رنگ‌گذاری در جای» تکمیلی در محلهای وا افتاده (آقاجانی، 79-81) که این فن حسب ضرورتهای خاص زمان و مکان پدید آمد.

در این نقاشیها صورت زنان و مردان انگلیسی و هلندی که به گفتۀ تاورنیه تنگ و گیلاس در دست دارند و در حال باده‌پیمایی هستند، به تصویر کشیده شده‌اند. این تصاویر نشان‌دهندۀ طبیعی شدن نقشها ست و علاقۀ شاه عباس دوم را به فرنگیان نشان می‌دهد (همانجا). در زمان سلطان حسین به تزیینات تالار، تزیینات و خط نوشته‌های خاص این دوره نیز افزوده شد (فلور، 25). در اواخر دورۀ قاجار بر روی این دو لایه نقاشی تزیینات صفویه اندودی اضافه شده که خسارات بسیاری به بنا وارد کرده است (هنرفر، 416).

پس از صفویه:  

عالی‌قاپو در زمان افغانها شاهد قتل عام گروهی از شاهزادگان به دست محمود بود که اجساد همۀ آنها را در میدان جلوی قصر بر بالای هم ریخته بودند تا موجب وحشت دیگران شود (ملکم، 445). در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار تعمیرات و تغییرات جزئی در این بنا صورت گرفت که تعویض طره‌های فوقانی عمارت و کاشیهای پیشانی مدخل ورودی در 1274ق از آن جمله است (هنرفر، 425).

کرزن در آخر دورۀ قاجاریه نوشت: در این قصر فعلاً ظل‌السلطان، حاکم اصفهان اقامت دارد. بعضی از حیاطهای آن که به میدان مربوط می‌شود، به ادارات واگذار شده که در غیاب شاهزاده محل ازدحام ارباب حاجت اعم از امور اداری یا قضایی می‌شود (ص 31).

تا 1343ش / 1964م تک‌نگاری دربارۀ این بنای ارزشمند به عمل نیامده بود. در این سال مطالعات و بررسیهایی با هدف شناخت دقیق‌تر و نیز عملیات حفاظت و مرمت آن در لایه‌ها، شکافها و افزوده‌های بنا صورت گرفت.

عالی‌قاپو پس از تعمیرات (1343-1353ش / 1964-1974م)، به عنوان بنایی تاریخی در معرض بازدید همگان قرار گرفته است. همچنین در سالهای اخیر به سیستم هشداردهندۀ ضدحریق مجهز شد و پاره‌ای از تعمیرات جزئی در آن صورت گرفت. چند سالی است برنامه‌هایی برای استحکام‌بخشی سازه‌های سقف و تزیینات پوشش زیرین آن در حال اجرا ست که هنوز به انجام نرسیده است (تحقیقات میدانی). بنای عالی‌قاپو به شمارۀ 104 در فهرست بناهای تاریخی ایران ثبت شده (مشکوتی، 49)، و در 1358ش / 1979م به عنوان بخشی از مجموعۀ میدان نقش جهان به ثبت جهانی رسیده است.

مآخذ:  

آقاجانی، حسین، «تعمیرات نقاشی»، اثر، تهران، 1359ش، س 1، شم‍ 1؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، تهران، 1350ش؛ اسمیث، آنتونی، سفرنامه (ماهی سفید کور در ایران)، ترجمۀ محمود نبی‌زاده، تهران، 1369ش؛ اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1368ش؛ تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمۀ ابوتراب نوری، به کوشش حمید شیرانی، اصفهان، 1363ش؛ تحویلدار، حسین، جغرافیای اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1342ش؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، به کوشش جمشید مظاهری، اصفهان، 1378ش؛ دلاواله، پیترو، سفرنامه، ترجمۀ شعاع‌الدین شفا، تهران، 1370ش؛ سانسون، سفرنامه، ترجمۀ تقی تفضلی، تهران، 1346ش؛ سایکس، پرسی، تاریخ ایران، ترجمۀ محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، 1366ش؛ سیلوا ای فیگروا، گارثیا، سفرنامه، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، 1363ش؛ شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1345ش / 1966م؛ شاملو، ولی قلی، قصص الخاقانی، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1371ش؛ شفایی اصفهانی، حسن، دیوان، به کوشش لطفعلی بنان، تبریز، 1362ش؛ فلور، ویلم، برافتادن صفویان، برآمدن محمود افغان، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، 1365ش؛ کمپفر، ا.، در دربار شاهنشاه ایران، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1350ش؛ مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ مظاهری، جمشید، یادداشتها بر تاریخ اصفهان (نک‍ : هم‍ ؛ جابری انصاری)؛ منجم یزدی، محمد، تاریخ عباسی، به کوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1366ش؛ وحید قزوینی، محمدطاهر، عباس‌نامه، به کوشش ابراهیم دهگان، اراک، 1329ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش؛ هیلنبراند، ر.، معماری اسلامی، ترجمۀ باقر آیت‌الله زادۀ شیرازی، تهران، 1380ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:

Blunt, W., Isfahan, Pearl of Persia, London, 1974; Curzon, G. N., Persia and the Persian Question, London, 1966; Ferrante, M., »Dessins et observations préliminaires pour la restauration du palais de ʿĀlī Qāpū« Travaux de restauration de monuments historiques en Iran, ed. Giuseppe Zander, Rome, 1968; Galdieri, E., EŞfahān: ʿAlī Qāpū, Rome, 1979; Godard, A., »IŞfahān«, Āthār-é Īrān, Haarlem, 1937; Hutt, A. and L. Harrow, Iran 2, London, 1978; Malcolm, J., The History of Persia, London, 1976; Milanti, M., »Report on the Foundation Soil of The Palace of ʿAli Qāpū, Esfahan (Iran)«, EŞfahān: ʿAli Qāpū, Rome, 1979; Pope, A. U., Persian Architecture, London, 1965; Wilber, D. N., Persian Gardens and Garden Pavilions, Tokyo, 1962.

حسین پورنادری