اقلیدسی

اقلیدسی \oqlīde(o)sī\، ابـوالحسن احمـد بـن ابـراهیـم، ریاضی‌دان مسلمان که گویا در حدود 341 ق / 952 م در دمشق می‌زیسته است. لقب اقلیدسی شاید متناسب با شغل وی باشد، زیرا آنان‌که اصول اقلیدس را استنساخ می‌کرده‌اند، بدین لقب مشهور بوده‌اند (نک‍ : سمعانی، 1 / 333).
اثر مهم اقلیدسی الفصول فی الحساب الهندی نام دارد. دست‌نویسی با عنوان الحجری فی الحساب نیز نام وی را به‌عنوان مؤلف، بر خود دارد، اما به گمان عادل انبوبا (3 / 320-322)، نسخۀ دیگری از کتاب الفصول است.
کتاب دارای 4 فصل است. اقلیدسی در مقدمه از ضرورت به‌کارگیری تخت و میل (ه‍ م) در شیوۀ رایج در حساب یاد می‌کند، اما در پایان، شیوه‌ای را می‌آورد که ابتکار خود او ست و در آن تمامی محاسبات در صفحه (با قلم و مرکب و روی کاغذ) انجام می‌گیرد (ص 48- 49). او این روش را در فصل چهارم شرح می‌دهد. این بخش از اثر اقلیدسی اهمیت بسزایی دارد، اما تغییراتی از این دست، بیش از آنکه در میان ریاضی‌دانان شرق عالم اسلام مهم تلقی شود، مورد توجه ریاضی‌دانان غرب عالم اسلام بود. مهم‌ترین ویژگی این کتاب از نظر تاریخی، کاربرد کسرهای اعشاری در آن است؛ در واقع اقلیدسی نزدیک به 500 سال پیش از کاشانی (که تا چندی پیش، مخترع این کسرها شناخته می‌شد)، کسرهای اعشاری را به کار برده است. اقلیدسی دربارۀ پیش‌قدم‌بودن در این زمینه هیچ‌گونه سخنی به میان نیاورده است، ولی در چند مورد آنها را به کار بسته، و برای متمایزساختن بخش صحیح عدد از بخش اعشاری آن، یک خط کوچک (به جای ممیز) در بالای رقم یکان قسمت صحیح عدد قرار داده است (ص 150، 328؛ قس: قربانی، 184-194؛ برای تفصیل بیشتر، نک‍ : کرامتی، جم‍ ‌).

مآخذ

اقلیدسی، احمد، الفصول فی الحساب الهندی، به کوشش احمد سلیم سعیدان، حلب، 1984 م؛ انبوبا، عادل، «ملاحظة حول مخطوطة»، مجلة تاریخ العلوم العربیة، حلب، 1979 م، ج 2، شم‍ 2؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1382 ق / 1962 م؛ قربانی، ابوالقاسم، کاشانی‌نامه، تهران، 1368 ش؛ کرامتی، یونس، «حساب»، تاریخ جامع ایران، تهران، 1393 ش.

یونس کرامتی (دبا)