اقبال آشتیانی

اقبال آشتیانی \eqbāl-e āštiyānī\، عباس (1277-1334 ش / 1898-1956 م)، فرزند محمدعلی، مورخ، نویسنده، استاد دانشگاه، عضو پیوستۀ فرهنگستان ایران و مجمع علمی عربی دمشق.
اقبال در آشتیان به دنیا آمد و خانواده‌اش در دوران کودکی او به تهران کوچ کردند (برای اطلاعات بیشتر دربارۀ دورۀ کودکی و نوجوانی او، نک‍ : دبیرسیاقی، «چهارده ـ پانزده»؛ نجم‌آبادی، 602-604؛ یغمایی، 45؛ افشار، 257).
اقبال دورۀ متوسطه را در دارالفنون با موفقیت طی کرد و به دلیل توانایی فراوان، معاونت کتابخانۀ معارف را، که در همین مدرسه تأسیس گردیده بود، عهده‌دار شد. او تدریس را از همین زمان در دارالفنون آغاز کرد و در 1297 ش که دارالمعلمین مرکزی به همت میرزا ابوالحسن فروغی تأسیس شد (دایرةالمعارف ... ، 1 / 936)، در آنجا در کنار کسانی مانند عبدالعظیم قریب به تدریس فارسی، تاریخ و جغرافیا مشغول شد و هم‌زمان در مدرسۀ سیاسی و مدرسۀ نظام به‌تدریس پرداخت (افشار، 258).
حضور اقبال در این مدارس و کتابخانۀ معارف، از یک‌سو سبب آشنایی او با ملک‌الشعرا بهار، رشید یاسمی، تیمورتاش و سعید نفیسی ــ کـه مجلۀ دانشکده را منتشر می‌ساختند ــ شد، و از سوی دیگر موجب دوستی وی با محمدعلی فروغی، ابـوالحسن فروغی، عبـدالعظیم قریب و غلامحسین رهنما ــ که مجلۀ فروغ تربیت را انتشار می‌دادند ــ گردید، و این خود وسیله‌ای شد تا اقبال به نوشتن مقالاتی در این مجلات بپردازد و نامش بر سر زبانها بیفتد (همانجا؛ گلبن، 2 / 447).
اقبال در 1304 ش، همراه هیئتی به‌عنوان مترجم راهی فرانسه شد و در آنجا به ادامۀ تحصیل پرداخت و به اخذ درجۀ لیسانس از دانشگاه سوربُن توفیق یافت (افشار، 258- 259).
او پس از بازگشت به ایران بار دیگر تدریس خود را در دارالمعلمین مرکزی ــ کـه اکنون دارالمعلمین عالی نام گرفته بود ــ آغاز کـرد و از مهر 1308 بـه تدریس تاریخ مفصل ایران، تاریخ ایران قبل از اسلام و جغرافیای کشورهای بزرگ جهان مشغول شد (میرانصاری، 1 / 278- 279).
اقبال در پاییز 1313 ش توانست با کمک محمدعلی فروغی (نخست‌وزیر) و علی‌اصغر حکمت (وزیر معارف)، به‌عنوان نمایندۀ ایران در کنفرانس «طرز نگهداری موزه‌های صنایع و تاریخ»، در مادرید شرکت کند و از همان‌جا راهی پاریس گردد (همو، 1 / 329-331).
در مدتی که اقبال در فرانسه اقامت داشت، رساله‌ای تألیف کرد و در 1314 ش، برای وزیر معارف وقت فرستاد تا به پایمردی وی در شورای دانشگاه تهران به عنوان رسالۀ دکتری به تصویب برسد. این شورا نیز رسالۀ اقبال را در 21 اسفند 1314 به‌منزلۀ درجۀ دکتری در رشتۀ ادبیات پذیرفت (همو، 1 / 339-344). اقبال پس از بازگشت به ایران، در دی 1317 به سمت استادی دانشگاه تهران منصوب (همو، 1 / 355)، و در همین سال عضو پیوستۀ فرهنگستان ایران شد (افشار، 259؛ صدیق اعلم، 2 / 246؛ شهرستانی، 29).
پس از 1321 ش که ظاهراً شرایط جدیدی بر دانشگاه تهران حاکم شد، اقبال احساس ناخشنودی می‌کرد و به ادامۀ کار تدریس در دانشگاه بی‌میلی نشان می‌داد. وی در این زمان از پیشنهاد عباس مسعودی، مدیر روزنامۀ اطلاعات، مبنی بر راه‌اندازی مجله‌ای ادبی استقبال کرد و در شهریور 1323 مجلۀ یادگار را در تهران منتشر کرد (محیط ، 17- 18). انتشار یادگار به شکل ماهانه تا خرداد 1328، ادامه یافت و در طول 5 سال، مجموعاً 50 شماره از آن منتشر گردید.
 در پایان بهار 1328 ش، اقبال از انتشار یادگار منصرف شد. در این زمان علی‌اصغر حکمت، وزیر خارجۀ وقت، چند شغل رایزنی فرهنگی در تشکیلات وزارت خارجه ایجاد کرد و اقبال به میل خود به آنکارا فرستاده شد؛ چندی بعد ایتالیا را هم به حوزۀ عمل او درآوردند (همو، 19). او تا پایان عمر چند مأموریت دیگر را از این دست در آلمان، فرانسه، واتیکان و چند کشور عرب به عهده گرفت (میرانصاری، 1 / 382- 386، 390، 397، 399-400).
اقبال سرانجام در 21 بهمن 1334 در شهر رم وفات یافت. پیکرش پس از آنکه در یکی از واپسین روزهای اسفند همان سال در تهران تشییع شد، در جوار حضرت عبدالعظیم (ع)، رواق ابوالفتوح رازی، کنار آرامگاه علامه قزوینی به خاک سپرده شد (محیط، 20؛ شهرستانی، 29).
از عباس اقبال که بی‌گمان یکی از بزرگ‌ترین، عمیق‌ترین و جامع‌ترین پژوهندگان معاصر ایران است، افزون بر 100 مقاله در موضوعات تاریخی، جغرافیایی، ادبی، کلامی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی، و حدود 50 تألیف، تصحیح و ترجمه بر جای مانده است. به‌علاوه، وی در ویرایش و تنقیح چند اثر تاریخی با کسانی دیگر، مانند محمد قزوینی، همکاری داشت (برای فهرست نسبتاً کاملی از آثـار اقبـال، نک‍ : افشار، 262-266؛ دبیـرسیاقی، «سه ـ یازده»، «بیست‌وسه ـ بیست‌وشش»).

مآخذ

افشار، ایرج، «عباس اقبال آشتیانی»، سواد و بیاض، تهران، 1334 ش؛ دایرةالمعارف فارسی؛ دبیرسیاقی، محمد، مجموعه‌مقالات عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1350 ش؛ شهرستانی، صالح، شخصیات ادرکتها، بی‌جا، 1978 م؛ صدیق اعلم، عیسى، یادگار عمر، تهران، 1345 ش؛ گلبن، محمد، بهار و ادب فارسی، تهران، 1351 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، «مطبوعات و اقبال آشتیانی»، راهنمای کتاب، تهران، 1355 ش، س 19، شم‍ 1-3؛ میـرانصاری، علی، اسنـادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، تهران، 1376 ش؛ نجم‌آبادی، محمود، «استادم عباس اقبال»، راهنمای کتاب، تهران، 1355 ش، س 19، شم‍ 7-10؛ یغمایی، حبیب، «عباس اقبال»، یغما، تهران، 1355 ش، س 9، شم‍ 1.

محمد دبیرسیاقی (دبا)