اظهر تبریزی

 اظهر تبريزی \azhar-e tabrīzī\، خوش‌نويس‌ نامدار قلمهای هفت‌گانه‌ (زنده‌ در 880 ق‌ / 1475 م‌). اظهر چنان‌كه‌ خود در رقمهايش‌ آورده‌ است‌ و بيشتر تذكره‌نويسان‌ نيز به‌ آن‌ اشاره‌ دارند، زادۀ تبريز است‌ (ابن‌‌كربلايی‌، 1 / 371؛ عالی‌، 32؛ ايرانی‌، 140). اظهر در خوش‌نويسی، شاگرد و پيرو جعفر تبريزی، معروف به‌ «بايسنقری» است‌. در رقعه‌ای از مرقع‌ بهرام‌ ميرزا، او جعفر را «شيخی‌ و قبلتی‌ مولانا كمال‌ الملة و الدين‌» می‌خواند (بیانی، احوال ... ، 1 / 70). 
مسلم است که اظهر تا زمان‌ مرگ‌ بايسنقر (837 ق‌ / 1434 م‌) در كتابخانۀ وی در هرات‌ بوده، و پس ‌‌از آن‌ نیز به‌ كتابخانۀ پسرش‌ علاءالدوله‌ رفته‌، و در حمايت‌ او قرار گرفته‌ است‌. اظهر پس ‌‌از به‌ پادشاهی‌ رسيدن‌ ابوسعيد گوركان‌، به‌ سمرقند رفت و تحت‌ حمايت‌ اين‌ سلطان‌ قدرتمند قرار گرفت‌ و از ملازمان‌ او شد (محمد حيدر، گ‌ 149ب‌). 
ابوسعيد گورَکان (حک‍ 854-873 ق / 1450- 1468 م) برای تصرف‌ آذربايجان‌ رهسپار جنگ‌ با اوزون‌ حسن‌ آق‌قویونلو شد. او در اين‌ لشكركشی، گرفتار سرمای كشنده‌ای شد و نتوانست‌ خود را به‌ شروان‌ برساند و در رجب‌ 873 اسير و كشته‌ شد. وجود قطعه‌ای نوشته‌‌شده‌ به‌‌دست‌ اظهر در همين‌ تاريخ‌ در شماخی‌، پايتخت‌ شروان‌، را نمی‌توان‌ اتفاقی‌ دانست‌، بلكه‌ بايد گفت‌ كه‌ اين‌ خوش‌نويس به‌‌هنگام‌ لشكركشی‌ ابوسعيد به‌ آذربايجان‌ در ركاب‌ وی به‌ سر می‌برده‌ است‌. از آثار بازماندۀ اظهر چنين‌ برمی‌آيد كه‌ وی پس‌ ‌از كشته‌‌شدن‌ ابوسعيد در آذربايجان‌، مدتی‌ در اصفهان‌ زيسته‌، و سپس‌ به‌ هرات‌ رفته‌ است‌ (نك‍ : آثار، نسخه‌ها، شم‍ 6 و 7). از آن‌ پس‌، اثری كه‌ بتوان‌ به‌ او نسبت‌ داد، در دست‌ نيست‌ و ظاهراً بايد در اين‌ شهر درگذشته‌ باشد. 

جايگاه‌ اظهر در خوش‌نويسی‌

 اظهر در نوشتن‌ قلمهای گوناگون‌ خط، استادی بی‌مانند بود. عبدالرزاق‌ سمرقندی، نويسندۀ معاصر اظهر، وی را «لانظير» زمان خود خوانده است‌ (2(2) / 655). بررسی‌ آثار بازمانده‌ از او اين‌ داوری عبدالرزاق‌ را تأييد می‌كند. او «خفی‌» را بهتر از «جلی‌»، و «كتابت‌» را بهتر از «مشق‌»، و در ميان‌ اقلام‌ سته‌، ثلث‌ را استادانه‌تر می‌نوشت‌ (بيانی‌، همان، 1 / 73-74). در كتابت‌ قلم‌ نستعليق‌، پس ‌‌از مير علی‌ تبريزی (واضع‌) و جعفر، اظهر را سومين‌ استاد اين‌ قلم‌ به‌ شمار آورده‌اند. 

آثـار

الف‌ ـ نسخه‌های خطی‌

 1. نسخه‌ای از خسرو و شيرين‌ نظامی‌ گنجوی، به‌‌قلم‌ نستعليق‌ با رقم‌ «اظهر» و تاريخ‌ 824 ق‌ (همان، 1 / 73)؛ 2. كليات‌ عماد فقيه‌، به‌‌قلم‌ نستعليق‌ كتابت‌ خوش‌ (همان، 1 / 72-73، «اظهر ... »، 85)؛ 3. مقطعات‌ ابن‌‌يمين‌ فريومدی، به‌‌قلم‌ نستعليق كتابت‌ خفی‌، با رقم‌ «اظهر» و تاريخ‌ 4 رجب‌ 864 (همانجا)؛ 4. شش دفتر مثنوی مولوی، به‌‌قلم‌ نستعليق‌ كتابت‌ خفی‌، با رقم‌ و تاريخ‌ « ... العبد اظهر» ربيع‌‌الاول‌ سنۀ 872 (همو، احوال، 1 / 71)؛ 5. سفينۀ اشعاری كه‌ در رثای بايسنقر ميرزا سروده‌ شده‌ است، به‌‌قلم‌ نستعليق‌، با رقم‌ و تاريخ‌ «الاحقر اظهر تبريزی» شهر رجب‌ 877 (نخجوانی، 2 / 121-122)؛ 6. خمسۀ نظامی‌ و امير خسرو دهلوی، به‌‌قلم‌ نستعليق‌ كتابت‌ خوش‌، با رقم‌ و تاريخ‌ « ... اظهر تبريزی» رجب‌ 877 (بيانی‌، همان‌، 1 / 73؛ بشيرحسين‌، 1 / 109)؛ 7. 3 ترجيع‌‌بند از عراقی‌ و 3 ترجيع‌‌بند ديگر از اوحدی مراغه‌ای، خواجوی كرمانی‌ و امير نعيمی‌، به‌قلم‌ نستعليق‌ خفی‌، بين‌‌السطور نقوش رنگين‌ با صفحه‌ای آراسته‌، با رقم‌ و تاريخ‌ ... شهر محرم‌‌الحرام‌ 880 « ... اظهر الكاتب‌ فی‌ بلدة هراة» (حبيبی‌، 736-737)؛ 8. نسخه‌ای از ديوان‌ عبدالرحمان‌ جامی‌ به‌‌قطع‌ وزيری (22 ×13 سانتی‌‌متر)، شامل‌ 219 برگ‌، هر صفحه‌ 3 ستون‌ 17 سطری، به‌‌قلم‌ نستعليق‌ خوش‌، با رقم «اظهر الكاتب‌ السلطانی‌» بدون‌ تاريخ‌، در توپكاپی‌ سرايی (TS, 240).

ب‌ ـ قطعات‌

نزديك‌ به‌ 40 قطعه‌ از آثار اظهر در كتابخانه‌ها و موزه‌های ايران‌ و جهان‌ نگاهداری می‌شود. اين‌ قطعه‌ها به‌‌قلمهای ثلث‌ ممتاز، رقاع‌ عالی‌ و نستعليق‌ خوش،‌ از 4 دانگ‌ تا غبار نوشته‌ شده‌ است‌. آثار دیگری نیز به وی منسوب شده است. 

مآخذ

ابن‌‌كربلايی‌، حافظ‌حسين‌، روضات‌ الجنان‌، به‌ ‌كوشش‌ جعفر سلطان‌‌القرايی‌، تهـران‌، 1344 ش‌؛ ايـرانی‌، عبدالمحمد، پيدايش‌ خط و خطاطان‌، قاهـره‌، 1345 ق‌ / 1927 م؛ بشيرحسين‌، محمد، فهرست‌ مخطوطات‌ شيرانی‌، لاهور، 1975 م‌؛ بيانی‌، مهدی، احوال‌ و آثار خوش‌‌نويسان‌، تهران‌، 1348- 1358 ش‌؛ همو، «اظهر تبريزی»، پيام‌ نوين‌، تهران‌، 1329 ش‌، س‌ 3، شم‍ 1؛ حبيبی‌، عبدالحی‌، هنر عهد تيموريان‌ و متفرعات آن‌، تهران‌، 1355 ش‌؛ عالی‌، مصطفیٰ‌، مناقب‌ هنروران‌، استانبول‌، 1926 م‌؛ عبدالرزاق‌ سمرقندی، مطلع‌ سعدين‌ و مجمع‌ بحرين‌، به‌‌كوشش‌ محمد شفيع‌، لاهور، 1368 ق / 1949 م‌؛ محمد‌حيدر، دوغلات‌، تاريخ‌ رشيدی، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ نخجوانی‌، حسين‌، «كمال‌الدين‌ جعفر خطاط تبريزی»، نشريۀ دانشكدۀ ادبيات‌ تبريز، تبريز، 1337 ش‌، س‌ 10، شم‍ 1؛ نيز: 

TS, farsça, 1961.

محمدحسن‌ سمسار (دبا)