اظهر، امامزاده

اظهر، امامزاده \emām-zāde azhar\‌، برج‌ و آرامگاه‌ معروف‌ به‌ امامزاده‌ اظهر بن‌ علی‌ (ع‌)، واقع‌ در روستای‌ درگزین‌ در فاصلۀ 5 كیلومتری‌ شرق‌ شهر رزن‌ و به‌‌فاصلۀ 85 كیلومتری‌ شمال‌ شرقی‌ همدان‌. 

بنای‌ امامزاده‌ اظهر تا چند دهۀ پیش، از چشم‌ تاریخ‌ و جغرافیانویسان‌ و جهانگردان‌ دور مانده‌ بود. ازاین‌رو، اطلاعات‌ مبسوطی‌ از این‌ بنا در دست‌ نیست‌. گدار نخستین‌ محققی‌ است‌ كه‌ از آن‌ یاد می‌كند (ص‌ 260-261). پس‌ از وی‌، مصطفوی‌ به‌‌طور جامع‌ به‌ بررسی‌ و وصف‌ این‌ بنا پرداخته‌ است‌ (نك‍ : ص‌ 204-210). نقشۀ بنـا از گونۀ برج‌ ـ آرامگاههایی‌ است‌ كـه‌ در سده‌های‌ 4- 8 ق‌ / 10-14 م‌ معمول‌ بوده‌ است‌ (نك‍ : شیبانی‌، 9). 
بنای‌ امامزاده‌ اظهر از آجر ساخته‌ شده‌، و بر بنیانی‌ از سنگ‌ استوار است‌. شالودۀ سنگی‌ را تا سطح‌ زمین‌ برآورده‌‌اند، و پایۀ 19 ضلعی برج‌ را، كه‌ اندازۀ هر ضلع‌ آن‌ 20 / 2 متر است‌، بر آن‌ نهاده‌اند. این‌ پایه‌ 40 / 1 متر ارتفاع‌ دارد. محوطۀ پیرامون‌ بنا به‌‌شعاع‌ بیش‌ از یك‌ متر با قلوه‌‌سنگ‌ كف‌سازی‌ شده‌ است‌. امروزه‌ این‌ كف‌ با حدود 50 سانتی‌متر ضخامت‌ (47 سانتی‌متر در نقطۀ گمانه‌‌زنی‌) از دید پنهان‌ است‌. نقشۀ داخلی‌ برج‌، مدور، و شكل‌ خارجی‌ آن‌ ستاره‌ای 18 دندانه‌، و ارتفاع‌ آن‌ از سطح‌ پایه‌ 20 / 9 متر است‌. ضلع‌ نوزدهم‌ پایه‌، ورودی‌ برج‌ را تشكیل‌ داده‌ است‌. نوك‌ دندانه‌ها روی‌ محل‌ تقاطع‌ اضلاع‌ پایۀ بنا قرار گرفته‌ است‌ و در بالا به‌‌كمك‌ طاق‌‌نماهایی‌ به یكدیگر پیوسته‌اند. بندهای‌ عمودی‌ آجرچینی‌ خارجی‌ بنا پهن‌تر از معمول‌ است‌. این‌ فواصل‌ به‌‌كمك‌ توپیهایی‌ تزیین‌ شده‌، و ابعاد این‌ آجرها 5×23 سانتی‌متر است‌. 
نمای‌ بیرونی‌ پوشش‌ دوپوستۀ بنا مخروطی‌ است‌ به‌‌ارتفاع‌ 70 / 12 متر، كه‌ پاگردی‌ به‌‌پهنای‌ 40 / 1 متر آن‌ را در میان‌ گرفته‌ است‌. آجرچینی‌ پوشش‌ بنا از پایان‌ گردن‌ گنبد تا رأس‌ مخروط دارای‌ طرح‌ جناغی است‌. آجرهای‌ به‌‌كاررفته‌ در ساختمان‌ گنبد با اندازه‌های‌ 3×18 سانتی‌متر است‌ كه‌ ابعادی‌ متفاوت‌ از آجرهای‌ بدنۀ بنا دارد. 
بنای‌ امامزاده‌ اظهر دارای‌ سردابی‌ مربع‌‌شكل‌ به‌‌ابعاد 7 / 6 متر است‌. تنها از یك‌ در ورودی‌، كه‌ در خارج‌ بنا و در جنوب‌ شرقی‌ آن‌ واقع‌ شده‌ است، می‌توان به‌ سرداب‌ راه‌ یافت‌. پوشش‌ سرداب‌ از 4 چشمه‌ طاق‌ و تویزه‌ تشكیل‌ می‌شود. تویزه‌ها از یك‌ سو، بر دیوارهای‌ جانبی‌ استوار است‌ و از سوی‌ دیگر، بر پایه‌ای‌ كه‌ در مركز سرداب‌ واقع‌ است‌، فرود می‌آید. مزاری‌ كه‌ محدوده‌ و سطح‌ آن‌ آجرچینی‌ شده‌ بوده‌، در پای‌ دیوار جنوبی‌ سرداب‌ قرار داشته‌ است‌. این‌ مزار بر اثر كندوكاوهای‌ غیرمجاز از میان‌ رفته‌، و بقایای‌ آن‌ به‌‌صورت‌ گودالی‌ مركزی‌ و بخشهایی‌ از آجر چینی‌ پیرامونی‌ باقی‌ است‌. 
تزیینات‌ داخل‌ برج‌ به‌ دوره‌های‌ پس‌‌ از عصر صفوی‌ تعلق‌ دارد. شبكه‌ای‌ از لوزیهای‌ به‌‌هم‌‌پیوسته‌ كه‌ اضلاع‌ آن‌ از خطوط مواج‌ تشكیل‌ می‌شود، حد فاصل‌ نخستین‌ و دومین‌ پیش‌‌آمدگی‌ بدنۀ استوانه‌ را زینت‌ كرده‌ است‌. 

مآخذ

شیبانی‌، زرین‌‌تاج‌، «بررسی‌ و تحقیقی‌ پیرامون‌ برج‌ علاءالدوله‌ (علاءالدین‌)»، اثر، تهران‌، 1367 ش‌، شم‍ 15 و 16؛ مصطفوی‌، محمدتقی‌، هگمتانه‌، تهران‌، 1332 ش‌؛ نیز: 

Godard, A., «Les Coupoles», Āthār-é Īrān, Paris, 1949. 

فاطمه‌ كریمی‌ (دبا)