اضافه

اضافه \ezāfe\، اصطلاحی منطقی ـ فلسفی، از مقولات ده‌گانۀ ارسطویی و از اعراض نسبی، به معنی رابطۀ میان دو چیز به‎گونه‎ای که تصور یکی بدون تصور دیگری ممکن نباشد؛ چنان‌که تصور پدری بدون فرزندی، و یا تصور بالا بدون پایین ممکن نیست (نک‍ : ارسطو، 1 / 48). از مقولۀ اضافه، به مضاف (نک‍ : یحیی بن عدی، 184)، و گاه نسبت (نک‍ : کندی، 167؛ احمد نگری، 1 / 132) و از دو طرف اضافه به مضافان و یا متضایفان (نک‍ : فارابی، 1 / 55) نیز تعبیر کرده‎اند. 
اضافه بر دو نوع است: مقولی و اشراقی.
الف‌ ـ اضافۀ مقولی که خود بر دو قسم است: اضافۀ حقیقی یا بالذات (نک‍ : ابن‌سینا، 95) و اضافۀ مشهوری یا مرکب.
1. مقصود از اضافۀ حقیقی یا بالذات همان مقولۀ اضافه است، یعنی هیئتی که وجود و ماهیتش (نک‍ : فارابی، 1 / 57) در مقایسه با غیر، تعقل می‎شود، مثل ماهیت پدری، پسری، دوستی و جز آنها؛ مضاف حقیقی را مضاف بسیط نیز نامیده‎اند (نک‍ : سهروردی، 263).
2. اضافۀ مشهوری یا مرکب نیز بر دو قسم است: گاه مقصود از آن، ذات مضاف بدون لحاظ وصف اضافه است، یعنی همان مصداق خارجی، نظیر ذات پدر یا ذات پسر؛ و گاه مقصود ذات به‌همراه وصف است، مانند ذات پدر ازلحاظ نسبت اضافه‎ای که به پسر دارد (نک‍ : همانجا؛ بهمنیار، 397).
ب ـ اضافۀ اشراقی که در آن یک طرف به طرف دیگر وجود و هستی می‎دهد و از این‎رو، این نوع اضافه را یک‌طرفی دانسته‎اند، بـرخلاف اضافۀ مقولی که تحقق اضافه ــ چه در ذهن و چه در خارج ــ متوقف بر وجود دو طرف است (نک‍ : آملی، 1 / 37، 392). در اضافۀ اشراقی، در واقع مضافٌ‎الیه به‌سبب اضافه، موجود و محقق می‎گردد، نظیر اضافۀ اشراقی حق‎تعالى به ماسوى که سبب تحقق و وجود اشیاء گردیده است؛ و از همین‎رو، از آن به اضافۀ قیومی حق نیز تعبیر کرده‎اند (نک‍ : صدرالدین، 6 / 249-252؛ سبزواری، 168 بب‍ ‌). همچنین اضافۀ نفس به صور علمی خود، مطابق نظر برخی از فلاسفه، از جملۀ مصادیق اضافۀ اشراقی است (نک‍ : همو، 37؛ صدرالدین، همانجا).

مآخذ

ابن‌سینا، التعلیقات، به‌کوشش عبدالرحمان بدوی، قاهره، 1973 م؛ احمد نگری، عبدالنبی، دستور العلماء، به‌کوشش قطب‌الدین محمود، حیدرآباد دکن، 1329-1331 ق؛ ارسطو، منطق، به‌کوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت، 1980 م؛ آملی، محمدتقی، درر الفوائد، قم، 1377 ق؛ بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، به‌کوشش مرتضى مطهری، تهران، دانشکدۀ الٰهیات؛ سبزواری، ملا هادی، شرح منظومۀ حکمت، به‌کوشش مهدی محقق و ت. ایزوتسو، قم، انتشارات مصطفوی؛ سهروردی، یحیى، «المشارع و المطارحات»، مجموعۀ مصنفات، ج 1، به‌کوشش هانری کربن، تهران، 1355 ش؛ صدرالدین شیرازی، محمد، الاسفار، تهران، 1383 ق؛ فارابی، المنطقیات، به‌کوشش محمدتقی دانش‌‌پژوه، قم، کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی؛ کندی، یعقوب، الرسائل الفلسفیة، به‌کوشش محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، 1369 ق / 1950 م؛ یحیی بن عدی، المقالات الفلسفیة، به‌کوشش سحبان خلیفات، عمان، 1988 م.

فاطمه رحمتی (دبا)