آشتیانی، اسماعیل

آشتیانی \āštiyānī\، اسماعیـل (1271- 1349 ش / 1892-1970 م)، نگارگر، شاعر و ادیب معاصر ایرانی. وی در یک خانوادۀ روحانی در تهران زاده شد. پدرش شیخ مرتضى و نیایش میرزا حسن آشتیانی بود. وی آموزش خود را در مدرسه‌های اسلام و دارالفنون به انجام رسانید (بنی‌احمد، 27- 28؛ آشتیانی، 9؛ «آشتیانی»، 6؛ میزبان، 17). استادان نقاشی او در دارالفنون مصوّر‌الممالک ذوالفقاری، میرزا حاج‌آقا نقاش‌باشی و شیخ‌المشایخ بودند. آشتیانی در جست‌و‌جوی هدفی والاتر بود و سرانجام آن را در «مدرسۀ صنایع مستظرفه» یافت که در 1329 ق / 1911 م به سرپرستی کمال‌الملک بنیاد نهاده شده بود. کمال‌الملک پس‌از دیدن نمونۀ کارهای او، آموزش وی را پذیرفت (یادی ... ، جم‍ ‌). آشتیانی پس‌از اتمام تحصیلات در مدرسۀ مزبور، نخست در آنجا معلم شد و پس‌از بازنشستگی کمال‌الملک به ریاست آن انتخاب گردید. او در 1309 ش / 1930 م به اروپا سفر کرد. در این سفر که بیشتر به قصد بررسی و کسب تجربه انجام گرفت، به درخواست شرکت فیلم‌برداری «اوفا» در آلمان، از برخی هنرپیشگان معروف آن شرکت، تک‌چهره‌هایی تهیه کرد که بسیار مورد توجه قرار گرفت. پس‌از بازگشت به تهران، در مدرسۀ دارالفنون، دانشکدۀ ادبیات و دانش‌سرای عالی به تدریس پرداخت. خدمات آشتیانی در مدیریت مدرسۀ صنایع مستظرفه و استادی دارالفنون، دانشکدۀ ادبیات و دانش‌سرای عالی، نیز کوششهای او در ترویج فرهنگ و هنر، سبب شد که در 1325 ش / 1946 م از سوی شورای عالی فرهنگ، به او عنوان دکتری افتخاری، و نشان درجۀ اول هنر داده شود. وی در 1326 ش به استادی دانشکدۀ فنی برگزیده شد. در 1328 ش، باآنکه بیش از 57 سال نداشت، به‌سبب خستگی جسمی و روحی، به درخواست خود بازنشسته شد، اما کوشش هنری و فرهنگی وی پایان نپذیرفت و عضویت او در شورای عالی فرهنگ و هنرهای زیبا و انجمن ادبی فرهنگستان ادامه یافت (مکتب ... ، 15-16؛ «استاد ... »، 19).

وی در این دوره در کارگاه شخصی خود به پدیدآوردن آثار تازه پرداخت. تابلوهای تک‌چهرۀ خودِ وی، «نامه‌نویس»، «بهلول در خواب»، «پرنده‌های تیرخورده»، «نوازندۀ آکوردئون» و جز آن، از این آثار بود (سادات، 17). آشتیانی در نگارگری پیرو مکتب کمال‌الملک، یعنی طبیعت‌گرا بود و بیشتر آثار خود را مستقیماً از روی طبیعت نقاشی می‌کرد. گرچه بیشتر تابلوهای او رنگ روغنی است، در کار آبرنگ و سیاه‌قلم نیز توانا بود. دقتِ دیدِ هنری، قدرت طراحی، رنـگ‌گذاری متنـاسب، و به‌کارگرفتن ذوق شاعرانه از ویژگیهای نگارگری او ست (مکتب، همانجا).

آثـار

آشتیانی شعر نیز می‌سرود و «شعله» تخلص می‌کرد؛ دیوان اشعار او به چاپ رسیده است. دیگر آثار او اینها هستند: سفرنامۀ اروپا، اختراع الفبایی برای خط فارسی، ترجمه و تألیف مناظر و مرایای عملی، ادعیۀ قرآن یا احسن الادعیه، تصحیح دیوانهای منوچهری دامغانی و امیر خسرو دهلوی، نماز در اسلام، منتخباتی از رباعیات خیام و ترانه‌های باباطاهر، گزیده‌هایی از اشعار صائب و حافظ، و نیز شرح حال و تاریخ حیات کمال‌الملک (سادات، همانجا؛ سپهرم، 501-503). واپسین اثر نقاشی او تک‌چهرۀ همسرش است که ناتمام مانده است. آشتیانی در 10 اردیبهشت 1349 در تهران درگذشت.

مآخذ

 «استاد هنرمند اسماعیل آشتیانی»، بنیاد فرهنگ، تهران، 1339 ش، شم‍ 3؛ آشتیانی، اسماعیل، «شرح حال و تاریخ حیات کمال‌الملک»، هنر و مردم، تهـران، 1342 ش، شم‍ 7؛ «آشتیانی»، همان، 1349 ش، شم‍ 94؛ بنی‌احمد، حسین، «نقاش پهلوان»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1334 ش، شم‍ 5؛ سادات ناصری، حسن، سرآمدان فرهنگ و تاریخ ایران در دورۀ اسلامی، تهران، 1353 ش؛ سپهرم، امیر مسعود، تاریخ برگزیدگان و عده‌ای از مشاهیر ایران و عرب، تهران، 1341 ش؛ مکتب کمال‌الملک، تهران، 1364 ش؛ میزبـان، جـلال، «گفت‌وگویی بـا استـاد اسماعیـل آشتیانی»، امید ایران، تهران، 1349 ش، شم‍‌ 810؛ یادی از استاد اسماعیل آشتیانی، بی‌جا، 1349 ش.

محمدحسن سمسار (دبا)