آشتیان، شهرستان

آشتیان \āštiyān\، شهرستان و شهری به همین نام در استان مرکزی. 

شهرستان آشتیان

یکی از شهرستانهای استان مرکزی که شهرستانهای تفرش و اراک در جنوب، و شهرستان قم در شرق آن قرار دارند. شهرستان آشتیان از جنوب به دشت فراهان و کویر میقان منتهی می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 48 / 2؛ جغرافیا ... ، 2 / 1209). 
آشتیان در 1356 ش، با ادغام بخشهای آشتیان و خلجستان، رسماً به‌عنوان شهرستان شناخته شد ( نشریۀ تاریخ ... ، 58؛ سیفی، 71). این شهرستان به مرکزیت شهر آشتیان، مطابق تقسیمات کشوری 1388 ش، از یک بخش (مرکزی) و 3 دهستان گَرکان، مزرعۀ نو و سیاوشان تشکیل شده است ( نشریۀ عناصر ... ، بش‍‌ ). کوههای بسیاری شهرستان آشتیان را احاطه کرده‌اند که بلندترین آنها هزارخانی (864‘2 متر)، گرکان (805‘2 متر)، میراب (577‘2 متر)، کمردوشاخ (503‘2 متر) و رف قاسم‌کش، در حدود شمال دشت راجان هستند ( فرهنگ جغرافیایی کوهها ... ، 2 / 60، 63، 72، 76؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، جغرافیا، همانجاها). سنگهای موجود در این کوهها مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی و دورۀ اولیگوسن هستند که شامل لایه‌های ماسه‌سنگی، توفهای سبز و بازالتی، سنگواره‌های اسکوتلا و جوش‌سنگها می‌شود (قریب، 13-14). آب‌وهوای این شهرستان سرد و خشک است و به‌سبب استقرار آن بین کویر در جنوب و ارتفاعات شمالی، همواره در معرض وزش باد است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا؛ نیز نک‍ : قریب، 16). 
رودخانۀ فصلی آشتیان (آهو) بـه طول 50 کمـ ، از رودهای زیرحوضۀ کوچک کویر میغان (میقان) است که از کوه هزارخانی در ارتفاعات روستای آهو سرچشمه می‌گیرد و پس‌از عبور از شهر آشتیان و روستاهای سیاوشان، دستجرده و داودآباد، به کویر میقان سرازیر می‌شود (افشین، 2 / 427؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). این رودخانه در واقع از به‌هم‌پیوستن رودهای راچان، کَرْگ، میراب و آهو در انتهای دشت مِزرا تشکیل می‌شود. همچنین رودهای اسدآباد، امروده و نَعَمی، که تنها در فصل بارش جریان می‌یابند، در محدودۀ شهرستان جاری هستند (نجفی، 15-17). 
جمعیت آشتیان در دهۀ 1320 ش، که به‌عنوان دهستانی از شهرستان اراک به شمار می‌رفت، حدود 000‘ 13 نفر بود ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 2 / 15) که این شمار در 1375 ش به 334‘21 نفر (349‘5 خانوار) (سرشماری ... ، 39)، و در سرشماری 1385 ش، به 454‘19 نفر (278‘5 خانوار) رسید («درگاه ... »، بش‍ ). ساکنان شهرستان آشتیان مسلمان و شیعی‌مذهب‌اند و به زبان فارسی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 48 / 3). 
فعالیت اقتصادی اهالی بر کشاورزی، به‌ویژه باغداری و نیز دامداری استوار است. قابلیت مناسب خاک در این شهرستان موجب شده تا کشاورزی، به‌خصوص به‌صورت دیم، رونق بسیاری داشته باشد، به‌طوری‌که 142‘ 53 هکتار از اراضی آن به زراعت و 381 هکتار به باغداری و کشتهای گلخانه‌ای اختصاص یافته است. محصولات اصلی زراعی شهرستان گندم، جو، تره‌بار، علوفه، و محصولات باغی آن انگور، بادام، گردو، سیب و آلو است. آب مورد نیاز آبیاری از قنات و چاه تأمین می‌شود. پرورش دام و طیور موجب رواج تولیدات پشمی و همچنین قالی‌بافی و گلیم‌بافی شده است. از دیگر صنایع دستی رایج در این شهرستان گیوه‌بافی و مسگری است ( نتایج ... ، 50، 52، 125؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). 
معادن سرب و روی، زغال‌سنگ، سنگهای رنگین ساختمانی، سنگ گچ، خاک رس و خاک سفید در کوه میراب و تپه‌های اطراف چون هزارآباد وجود دارد (نجفی، 14-15؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیها، فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجاها). 
 

شهر آشتیان

 مرکز شهرستان آشتیان در استان مرکزی که با ارتفاعی حدود 090‘2 متر، در 78 کیلومتری شمال‌شرقی شهر اراک، در مسیر جادۀ راهجرد ـ شهراب واقع شده است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). آب‌وهوای این شهر معتدل خشک است و میزان بارش در آن به 194 میلی‌متر در سال می‌رسد. در روزهای سرد سال، گرمای هوا تا °12- سانتی‌گراد گزارش شده است. رودخانۀ آشتیان که از ارتفاعات شمال این شهر سرچشمه می‌گیرد، بـا جریان به سمت جنوب، از این شهر عبور، و آن را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌کند (همانجا؛ افشین، همانجا). در 1333 ش، در اثر طغیان رود آشتیان، سیلی عظیم ایجاد شد و خساراتی به این شهر وارد آورد. افزون‌براین، چشمه‌هایی ازجمله شاه‌رضا، در این شهر وجود دارند (نجفی، 16، 20). 
در باور مردم، آشتیان توسط پیران ویسه، وزیر افراسیاب، بنا نهاده شده و کیخسرو با ساخت قلعه‌ای، به آبادانی آن پرداخته است. آشتیان را در کتب تاریخی به شکل ابرشتجان آورده‌اند که متعلق به همدان بوده است؛ با گذشت زمان این نام به آشتیجان تغییر یافته و از آنجا که حرف «ج» در لهجۀ اهالی، خفیف تلفظ می‌شود، ایـن شهر آشتیان نـام گرفته است (همان، 48 / 4؛ نیز نک‍ : دهگان، 1 / 6). برخی بر این باورند که آشتیان کنونی همان ابرشتجان مذکور در کتاب تاریخ قم است (نک‍ : دهگان، 1 / 143). از روایتی که در تاریخ قم آمده، چنین برمی‌آید که ابرشتجان هم‌جوار با روستای جمکران بوده است (قمی، 33-35)؛ بنابر این روایت، یزدانفاذار، رئیس ناحیۀ ابرشتجان، به یاری اهالی آن منطقه برای پیشگیری از حملۀ لشکریان دیلم، دیواری بر گرد آن برمی‌آورد و آن دیوار حد فاصل میان دیه جمکران و دیه ابرشتجان می‌شود (همانجا). از این سخن چنین برمی‌آید که جمکران و دیگر دیه‌های مذکور، در نزدیکی آشتیان بوده‌اند، درحالی‌که بنابر شواهد، این گفته درست به نظر نمی‌رسد (نک‍ : افضل‌الملک، 79-83). 
در جایی دیگر از کتاب تاریخ قم، ذیل نام روستای وره از ناحیه‌ای به نام اشتجان نام برده شده است. در کنار نام این دیه از 33 ناحیۀ دیگر یاد شده است که از آن میان می‌توان نام برخی همچون جرکان، جوزه و موسى‌آباد را در میان نام آبادیهای اطراف آشتیان یافت (قمی، 138). بنابراین شاید شهرستان آشتیان همان روستای ورۀ ‌کهن، و شهر آشتیان همان اشتجان باشند. همچنین شاید ذکر نام روستاهای وره، فراهان و طیرس در کنار هم ذیل عنوان مضافات قم در البلدان یعقوبی، دلیلی دیگر بر این امر باشد (ص 42-43). بنابر روایاتِ مربوط به آتشکده‌های واقع در روستاهای وره، فراهان و جز آنها (ابن‌فقیه، 225-227؛ قمی، 88 -90؛ دهگان، 1 / 11، 14؛ سیفی، 12- 18)، این ناحیه در ورۀ پیش‌از اسلام دارای اهمیت مذهبی بوده است. در 189 ق / 805 م، به فرمان هارون‌الرشید، وره و روستاهای هم‌جوار آن همراه با قم از اصفهان جدا شدند (قمی، 28-31). اما ابن‌فقیه (د 290 ق / 903 م) در ذکر نام بخشهای قم، به وره و اشتجان اشاره‌ای نکرده، و نام برخی از روستاهای مجاور آشتیان همچون فراهان را جزو 24 روستای همدان آورده است (نک‍ : همانجا). 
به‌طور کلی، شرایط مناسب برای انجام امور کشاورزی از عوامل مهم پیدایش و شکل‌گیری این شهر بوده است؛ گفتنی است تا پیش از حملۀ اعراب به آن و بعد از فتح قم، آشتیان از آبادانی و جمعیتی ثروتمند برخوردار بوده است. وجود آتشکده‌های متعدد، ازجمله مهم‌ترین آنها، آتشکدۀ وره، گواه بر این است که اهالی پیرو دین زردشت بوده‌اند. آشتیان تا سدۀ 6 ق جزو ایالت جبال بوده است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). تا دورۀ قاجار کمتر سخنی از آشتیان در لابه‌لای متون می‌توان یافت (نک‍ : سیفی، 19). در متون روزگار قاجاریه، به‌ویژه سفرنامه‌ها، مکرر از آشتیان به‌عنوان قریه‌ای بزرگ یا قصبه‌ای آباد یاد شده است (زین‌العابدین، 56؛ ناصرالدین شاه، 196-197). 
آشتیان در 1308 ش، به‌طور رسمی شهر شد ( نشریۀ تاریخ، 58) و در تقسیمات 1316 ش، جزو استان شمال، شهرستان عراق بوده است (مجموعه ... ، 72). جمعیت این شهر در اوایل دهۀ 1320 ش حدود 100‘6 نفر بوده ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 2 / 15) که این شمار در 1375 ش، به 268‘ 7 نفر (948‘1 خانوار) (سرشماری، 40) و در سرشماری 1385 ش، به 324‘8 تن رسیده است («درگاه»، بش‍ ). ساکنان آن مسلمان شیعی اثنا‌عشری مذهب‌اند و به زبان فارسی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). فعالیت اقتصادی آشتیان بیشتر کشاورزی است، و محصولات زراعی و باغی، نیز گیاهان دارویی و فراورده‌های دامی از صادرات مهم آن محسوب می‌شود (همانجا). 
از جملۀ آثار به جا مانده در این شهر، اینها هستند: کاخ مستوفی‌الممالک، صدراعظم ناصرالدین شاه؛ قلعۀ قوام‌الدوله، وزیر عباس‌میرزا، مربوط به دوران قاجار؛ کاروان‌سرای شاه‌عباسی؛ آثار قلعه‌ای قدیمی در تپۀ اسدآباد به همین نام؛ و قلعۀ سربادامی (نجفی، 28- 29؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا). همچنین نشانگاهی به نام امامزاده قاسم در این شهر است (سیفی، 105). 
ازآنجاکه این شهر بر سطحی شیب‌دار قرار دارد، خانه‌ها تقریباً بر روی هم ساخته می‌شدند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، همانجا). یک پارک جنگلی نیز در این شهر وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). 

مآخذ

 ابن‌فقیه، احمد، مختصر کتاب البلدان، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ افضل‌الملک، غلام‌حسین، تاریخ و جغرافیای قم، به‌کوشش حسین مدرس طباطبایی، قم، 1335 ش؛ جغرافیای کامل ایران، دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی و تألیف، تهران، 1366 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ دهگان، ابراهیم و ابوتراب هدایی، تاریخ اراک، اراک، 1329 ش؛ زین‌العابدین شیروانی، حدائق السیاحة، تهران، 1348 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان آشتیان، مرکز آمار ایران، تهران، 1376 ش؛ سیفی فمی تفرشی، مرتضى، سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان، تهران، 1361ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قم ‌ـ اراک)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1374 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان یکم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379 ش؛ قریب، عبدالکریم، گرکان، تهران، 1363 ش؛ قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به‌کوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، 1313 ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311 ش؛ مجموعۀ قوانین سال 1316، بی‌جا، بی‌تا؛ ناصرالدین شاه، سفرنامۀ عتبات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی (1382 ش)، استان مرکزی، مرکز آمار ایران، تهران، 1384 ش؛ نجفی آشتیانی، ابوالقاسم، نیم‌نگاهی به آشتیان، تهران، 1385 ش؛ نشریۀ تاریخ تأسیس‌دار، وزارت کشور، تهران، 1378 ش؛ نشریۀ عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1388 ش؛ یعقوبی، احمد، البلدان، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ نیز: 

Amar, www. amar. org. ir / nofoos 1385 / default. aspx? tabid = 549 & agent Type = view & property ID = 1483.

مانی سعیدی