آفریقا

در شرق آفریقا، نشانه‌هایی کهن از حضور زیدیه وجود دارد که این فرقه را در نخستین تبلیغهای دین اسلام در این منطقه سهیم می‌نماید؛ بر‌پایۀ برخی روایات، حسن بن علی بن حسن، رهبر زیدی، در حدود 123 ق / 741 م راه شرق آفریقا را در پیش گرفته بوده، و گویی در این سفر گروهی از هم‌مذهبان خود را نیز همراه داشته است (نک‍ : بدوی، 116).

اسماعیلیه

تاریخ دعوت اسماعیلی در آفریقا از 280 ق / 893 م آغاز می‌شود که ابوعبدالله شیعی به‌عنوان داعی از سوی ابن‌حوشب، رهبر اسماعیلیان یمن، به مغرب درآمد و این مذهب را در میان بربرهای قبیلۀ کتامه گسترش داد. وی از کتامیان نیروی نظامی قابل توجهی ساخت و به‌زودی، حکومتهای مغرب را یکی پس‌از دیگری برانداخت و با تصرف قیروان در رجب 296 / آوریل 909، قدرت نخست سیاسی در مغرب را در اختیار گرفت. وی بلافاصله راهی سجلماسه شد و عبیدالله ‌مهدی، امام اسماعیلی را که در 289 ق شام را به‌قصد مغرب ترک کرده، و در سجلماسه زندانیِ صفریان شده بود، آزاد کرد و در رأس حکومت جای داد؛ این آغاز حکومت فاطمی بود (قاضی نعمان، 54 بب‍ ؛ ابن‌حماد، 6 بب‍‌ ).
در 358 ق / 969 م، فاطمیان مصر را فتح کردند و دیری نپایید که پایتخت آنان به آنجا انتقال یافت. در طول حیات خلافت فاطمی (296-487 ق / 909-1094 م)، اسماعیلیان با برخورداری از اقتدار سیاسی، موفق شدند تا از سویی تعالیم فرقه‌ای را تدوین کنند و فرهنگی شکوفا پدید آورند و از دیگر سو، با پایگاه‌نهادن مصر، دستگاهی را برای دعوت ایجاد کنند که این مذهب را تا اقصا‌نقاط جهان اسلام منتشر سازد و پیروان آن را رهبری نماید. سلسلۀ فاطمیان در 567 ق / 1172 م به‌دست صلاح‌الدین ایوبی برافتاد و او بی‌درنگ شعایر اهل سنت را بر مصر حاکم گردانید.
با‌اینکه در عصر فاطمیان، مذهب آنان به‌عنوان مذهب رسمی، به‌ظاهر، پیروان بسیاری در میان مردم افریقیه و مصر یافته بود (نک‍ : مقدسی، 172، 196)، برگهای تاریخ بر آن گواهی می‌دهد که با برداشته‌شدن اقتدار سیاسی فاطمیان، نخست در افریقیه و سپس در مصر، شمار پیروان مذهب اسماعیلی به دامنه‌ای کوچک، در حد پیروان واقعی مذهب، محدود گردید. در افریقیه و مغرب، مذهب اسماعیلی پس‌از فاطمیان دوامی نیاورد، اما در مصر بازماندگان اسماعیلیه به امید توفیقی دوباره تا مدتی شورشهایی بر‌ضد ایوبیان ترتیب می‌دادند؛ از آن جمله، باید به حرکتهای سالهای 569 و 572 ق اشاره کرد که خود دستاویزی برای ریشه‌کنی ایـن مذهب در مصـر بـود (نک‍ : مقریزی، اتعاظ ... ، 3 / 347- 348).

مذاهب محکّمه

مصر، به‌سبب ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی، هرگز محیط مناسبی برای پای‌گیری مذهب محکمه نبوده است. در افریقیۀ مغرب، با آغاز سدۀ 2 ق، بر‌پایۀ روایات، از سوی دو فرقۀ صفری و اباضی، حرکتی تبلیغی با مرکزیت قیروان آغاز شد که داعیان آن عکرمه مولای ابن‌عباس و سلامة بن سعید بصری بودند (درجینی، 1 / 11).
در حدود 117 ق / 735 م از حضور جمعیتی صفری در افریقیه، طنجه و مناطقی در میانۀ آنها اطلاع داریم که موفق شده بودند خلافتی با مرکزیت طنجه، و بعد تلمسان تأسیس کنند. این خلافت که بخش وسیعی از مغرب را زیر فرمان خود داشت، از 117 تا بعد از 154 ق / 771 م ادامه یافت. اگر‌چه تعیین مرز دقیق حوزۀ نفوذ خلافت صفری و ولایت اموی افریقیه قدری دشوار است، ولی می‌توان حدود آن را در الجزایر غربی دانست. این خلافت در آغاز متکی بر حمایت بربرهای زناته بود، ولی در‌پی فعالیتهای تبلیغی، مذهب صفری در میان قبایل قوم بزرگ صنهاجه نیز گسترش یافت. در جانب جنوب شرقی، مذهب صفریه که به میان بربرهای مکناسه راه یافته بود، در 140 ق / 757 م، پایۀ تأسیس خلافتی دیگر با مرکزیت سجلماسه بر دروازۀ صحرا شد که به‌زودی به تنها حکوت مقتدر صفری در مغرب بدل گشت و تا 347 ق / 958 م، یعنی مدتی پس‌از شکست موقت آن از فاطمیان، پا‌برجا بود (برای آگاهیهایی پراکنده، نک‍ : ابن‌اثیر، 5 / 190-194، 311، جم‍‌ ).
در نیمۀ نخست سدۀ 2 ق، در میان حرکتهای پراکندۀ سیاسی ازسوی بربرهای اباضی، مانند قیام حارث و عبدالجبار در فاصلۀ سالهای 126-131 ق / 744- 749 م در منطقۀ طرابلس و قیام اسماعیل بن زیاد نفوسی در قابس در 131 ق (ابن‌خلدون، 6(2) / 223؛ نیز ابن‌اثیر، 5 / 313)، حرکتی آرام در جهت تشکل فرهنگی اباضیه در مغرب نیز آغاز شده بود.
درپی عزم خلیفه منصور بر اعمال حاکمیت بر افریقیه، امامت اباضی به رهبری ابن‌رستم به تاهرت منتقل شد و این امامت رستمی تا 296 ق / 909 م، که به‌دست ابوعبدالله شیعی منقرض شد، دوام آورد (درجینی، 1 / 26-34). تمرکز‌یافتن حکومت اباضی در مغرب میانه، به معنای پایان نفوذ اباضیه در نواحی طرابلس و افریقیه نبود و در طی سده‌ها تا امروز، این دو منطقه حوزۀ نفوذ محدود مذهب اباضی بوده است. در مغرب میانه، اباضیان که به‌دنبال جنگهای داخلی و خارجی متعدد، سازمان سیاسی‌شان از هم پاشیده بود، درپی اضمحلال امامت رستمی، آغاز به مهاجرتی تدریجی به عمق آفریقا کردند؛ از سدۀ 6 ق / 12 م به بعد، اباضیان آفریقای شمالی در چند ناحیۀ دور از دسترس انزوا گزیدند و تا امروز در آن مناطق باقی مانده‌اند. اباضیانی که مغرب میانه را ترک گفتند، نخست به گروههای اباضی واحه‌های ورقله و ریغ پیوستند و پس‌از آن، مهاجرنشینهای جدیدی در مزاب تأسیس کردند که بعدها اباضیان ورقله و ریغ را نیز جذب خود کردند (نک‍ : EI2, III / 656).
تحقیقات کسانی چون شاخت و لویتسکی نشان می‌دهد که اباضیان در نخستین تبلیغات اسلامی در سودان مرکزی، در قلمرو کشورهای کنونیِ موریتانی، سنگال، مالی، غنا، نیجریه و چاد، نقشی اساسی ایفا کرده‌اند (نک‍ : همان، III / 656-657؛ لویتسکی، 1-27) و این نکته‌ای است که در منابع کهن اباضی نیز شواهدی بر آن یافت می‌شود (مثلاً نک‍ : درجینی، 2 / 517).
گذشته از بخش یاد‌شده، در کرانه‌های شرقی آفریقا یا «بلاد زنج» نیز شماری از نخستین مبلغان اسلام، اباضیانی از عمان بوده‌اند؛ این جریان تبلیغی که آغاز آن از سدۀ 3 ق / 9 م دانسته شده (مثلاً نک‍ : EI2, III / 653؛ بدوی، 115)، در سدۀ 6 ق / 12 م به ایجاد یک محیط فرهنگی اباضی منجر شده بوده است. در این سده، فقیهی اباضی از مردم شهر کِلوه (آفریقای شرقی) به نام ولید بن بارک کلوی برای منابع عمانی شناخته‌شده بوده است (نک‍ : سلیل بن رزیق، 92, 205). سلطۀ عمان بر قسمت عمدۀ ساحل شرقی آفریقا در سده‌های 11 و 12 ق / 17 و 18 م، ظاهراً اثر مهمی در افزایش نفوذ مذهب اباضی در آن دیار داشته است. اگر‌چه در آن روزگار مذهب اباضی سواحل و جزایر شرقی تانزانیا و جنوب شرقی کنیای کنونی را در بر می‌گرفت، امروز بیشتر اباضیان آفریقای شرقی در زنگبار تجمع دارند (نک‍ : بارونی، 32، 61؛ EI2، همانجا).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، تقریب التهذیب، به ‌کوشش محمد عوامه، حلب، 1408 ق / 1988 م؛ همو، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1329-1331 ق؛ ابن‌حماد، محمد، اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم، الجزایر، 1346 ق / 1927 م؛ ابن‌حمزه، عبدالله، الشافی، صنعا / بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ ابن‌خلدون، العبر؛ ابوالعرب، محمد، طبقات علماء افریقیة و تونس، به‌ کوشش علی شابی و نعیم حسن ‌یافی، تونس، 1985 م؛ بارونی، سلیمان، مختصر تاریخ الاباضیة، تونس، 1357 ق / 1938 م؛ بدوی، عبده، مع حرکة الاسلام فی افریقیة، قاهره، 1970 م؛ برقی، احمد، المحاسن، به‌ کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1331 ش؛ خشنی، محمد، «طبقات علماء افریقیة»، همراه طبقات ابوالعرب، به‌ کوشش محمد بن ابی‌شنب، الجزایر، 1332 ق / 1914 م؛ درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، 1394 ق / 1974 م؛ دلائل الامامة، منسوب به ابن‌رستم طبری، نجف، 1383 ق / 1962 م؛ دمیری، محمد، حیاة الحیوان الکبرى، قاهره، مکتبة المصطفی البابی؛ ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به‌ کوشش علی ‌محمد بجاوی، قاهره، 1382‌‌ ق / 1963 م؛ طبری، تاریخ؛ طوسی، محمد، امالی، بغداد / نجف، 1384‌‌ ق / 1964‌‌ م؛ همو، رجال، به‌ کوشش محمد‌صادق آل بحرالعلوم، نجف، 1381 ق / 1960 م؛ همو، الفهرست، به کوشش محمدصادق آل بحر العلوم، نجف، 1380 ق / 1960 م؛ فرات کوفی، تفسیر، نجف، 1354 ق؛ قاضی نعمان، افتتاح الدعوة، به‌ کوشش وداد قاضی، بیروت، 1970 م؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1331 ش؛ مرشد باللٰه، یحیى، امالی، بیروت، 1403 ق / 1984 م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ مقریزی، احمد، اتعاظ الحنفاء، به ‌کوشش جمال‌الدین شیال و محمد حلمی محمد ‌احمد، قاهره، 1393 ق / 1973 م؛ همو، الخطط، بولاق، 1270 ق؛ نجاشی، احمد، الرجال، به ‌کوشش موسى شبیری زنجانی، قم، 1407 ق؛ واسعی، عبدالواسع، الدر الفرید، قاهره، 1357 ق؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م؛ نیز:

EI2; Lewicki, T., «Quelques extraits inédits relatifs aux voyages des commerҫants et des missionnaires ibāḍites nord-africains au pays du Soudan occidental et central au moyen age», Folia Orientalia, 1960-1961, vol. II; Salîl ibn Razîk, History of the Imâms and Seyyids of ’Omân, tr. G. P. Badger, London, 1986.
احمد پاکتچی (دبا)

IV. هنر

منشأ ویژگی‌ متفاوت هنرهای قارۀ آفریقا مقیاس معمولاً کوچک بیشتر جامعه‌های سنتی این قاره است. در این جوامع، میان هنر و زندگی ارتباطی متقابل و جدا‌یی‌ناپذیر برقرار، و اسلوبهای هنری در آن بسیار متنوع است. هریک از هنرهای آفریقایی در اوضاع خاص زیست‌محیطی، تاریخی و اجتماعی خود تکوین یافته است. هنرمند معاصر آفریقایی که در محیط جدید شهری زندگی می‌کند نیز در خلق آثار هنری خود، از غنای این سنتهای فرهنگی بهره می‌برد. در هنر آفریقایی، مانند هنر اروپایی، شناخت نمادها و نشانه‌های فرهنگی، نقش بسیار مهمی در درک آثار هنری دارد؛ برای نمونه، اینکه آیا یک نقاب یا مجسمه برای سرگرمی، ارعاب، تشویق به باروری، یا صرفاً برای هنر ساخته شده، پرسشی اساسی است. یک نقاب ممکن است نمایانگر رئیس قبیله، خدا، برده، موجود نیمه‌حیوان ـ نیمه‌انسان و یا جادوگر باشد؛ یا برای قرار‌گرفتن روی‌ سر، کشیده‌شدن روی صورت، حمل‌شدن یا نگهداری مخفیانه در یک مکان مذهبی فرقه‌ای ساخته شده باشد.

قارۀ آفریقا را از‌لحاظ هنرهای تجسمی می‌توان به 3 ناحیۀ پهناور، البته بدون مرزبندی قاطع، تقسیم کرد:
1. شمال و شمال شرقی آفریقا و امتداد آن به سمت جنوب تا مالی، اتیوپی، و بخشهایی از ساحل شرقی. این ناحیه را مسیحیت شرقی و اسلام، در عصر پیش‌از استعمار، با سایر نقاط جهان مرتبط می‌کرده است. در میان هنرهای تجسمی این ناحیه، شاخص‌ترین هنر معماری است و مساجد گلی بـا‌شکوه جینه و مُبتی در مالی، کلیساهای صخره‌ای در اتیوپی، و بناهای اسلامی ساحل شرقی از نمودهای معماری خاص این ناحیه به شمار می‌روند.
2. بخشی از آفریقا که در آن فرهنگهای شبانی غالب است. 
هنر صخره‌ای در این ناحیه به‌وفور یافت می‌شود و تداخل گسترش هنری این دو ناحیه در فراسوی صحرا به چشم می‌خورد. این ناحیه از طریق علفزارهای شرق و جنوب آفریقا امتداد می‌یابد.
3. جایی که فعالیت اقوام کشاورز غرب و مرکز آفریقا به شبکه‌های بزرگ آبیاری دو رود نیجر و زئیر وابسته است. در این ناحیه، پیکرتراشی بر سایر هنرهای تجسمی غلبه دارد.
پیکرتراشی معمولاً،به‌اشتباه، به‌عنوان تنها هنر آفریقا شناخته شده، در‌حالی‌که قدیم‌ترین شواهد هنری، حجاری و نقاشی بر سطح صخره‌هایی در صحرای آفریقا ست، که قدمت آنها به حدود 5 هزار سال پیش باز‌می‌گردد. کنده‌کاریها و نقاشیهای صخره‌ای آفریقایی زودتر از نمونه‌‌های اروپایی آن کشف شد. نمونه‌های جنوب آفریقا را در سدۀ 18 م / 12 ق، و نمونه‌های شمال آفریقا را در 1847 م / 1263 ق گروهی از سربازان فرانسوی پیدا کردند. این نمونه‌ها کنده‌کاریهایی از فیل، شیر، آهوی شاخ‌دار، قوچ، شترمرغ، غزال و انسانهای مسلح به تیر و کمان بودند. بهترین مرکز شناخته‌شدۀ نقاشیهای صحرایی در شمال ناحیۀ تاسیلی (جنوب شرقی الجزایر) است، که هِـنری لوت آنها را در 1950 م یافت و شرح داد. در زمان ترسیم این نقاشیها، سرزمین یاد‌شده حاصلخیز و پوشیده از جنگل بوده، و رودخانه‌هایی پر از ماهی از آن عبور می‌کرده است. برخی از نقاشیها مردم و گونۀ زندگی آنان را که بر‌پایۀ شکار بوده است و به دورۀ ماقبل تاریخیِ راندهد می‌رسد، نشان می‌دهد. برخی دیگر چوپانانی را نشان می‌دهد که مربوط به دورۀ گاوگل هستند و به گاوچرانهای فولانی در نیجر شباهت دارند. فرض مورخان هنری، با تکیه بر تحقیقات نژادشناسی، این است که این نقاشیها در اصل کار اقوام فولانیِ اولیه، و شامل عناصری مشابه تصاویر مربوط به اسطوره‌های این قوم است که در مراسم بلوغ، به پسران نوجوان می‌آموختند؛ از‌جمله تصویر گاو دوجنسی که از سینۀ آن سر حیوانات خانگی بیرون زده، و تصاویر دیگری که مشابه میدانگاه انجام این مراسم است، یعنی یک دایره با خورشیدی در مرکز و نیز سر گاوها، که نماد ماه است.

قدیمی‌ترین سردیسها و تندیسهای سفالی یافت‌شده در آفریقا به فرهنگ نُک در نیجریه (500 ق‌م ـ 200 م) مربوط می‌شود. 

 همچنین از دیگر نمونه‌های قدیمی پیکره‌های سفالین، می‌توان به سردیسهای به‌دست‌آمده از آفریقای جنوبی اشاره کرد که قدمت آنها به حدود 500 م بازمی‌گردد. کهن‌ترین نمونه‌های آهنگری را نیز در منطقۀ زیر صحرای آفریقا، یعنی جایی که در آن عصر آهن بلافاصله پس‌از عصر سنگ آغاز شده است، می‌توان یافت. نخستین شواهد استفاده از مس و آلیاژهای آن از روستایی در نیجریه به دست آمده است. از کاوشگاههایی که قدمت آثار آنها به سدۀ 9 م / 3 ق باز‌می‌گردد، افزون بر آثار هنری، شماری نشان شاهی از جنس مفرغ کشف شده است که روش ریخته‌گری آنها با اشیاء برنجی معروف قوم یُروبا در شهر ایفه (سدۀ 11-15 م / 5- 9 ق) یا بِنین (سدۀ 15- 19 م / 9-13 ق)، هر دو در نیجریه، متفاوت است. نمونه‌هایی از پیکرتراشی از سنگ در سیرالئون و زئیر، و نیز نمونه‌هایی از کنده‌کاری ماهرانۀ عاج در بنین و سیرالئون یافت شده است که احتمالاً به حدود سدۀ 16 م / 10 ق تعلق دارند. در میان پیکره‌های چوبی موجود، شمایل شاهان زئیر و کوبه، بازمانده از سدۀ 17 م، می‌تواند از همه قدیمی‌تر باشد. نخستین نمونه‌های شناخته‌شدۀ نساجی در منطقۀ زیر صحرای آفریقا عبارت‌اند از تکه‌های منسوج از الیاف درخت (سدۀ 9 م / 3 ق) و پارچه‌های نخی و پشمی (سدۀ 11 م / 5 ق و پیش‌از آن) که در غارهایی در مالی یافت شده است. هیچ‌یک از این آثار از‌لحاظ هنری ابتدایی نیستند، بلکه اسلوب هنری آنها کاملاً تطور‌‌یافته به نظر می‌رسد.