آسی

آسی \āsī\، نیز آلانی، اوسِتی، زبانی از خانوادۀ زبانهای هندواروپایی، متعلق به شاخۀ سکایی از گروه زبانهای ایرانی شمال شرقی. این زبان که از مناطق شرقی ایران به قفقاز رفته است، با زبانهای سُغدی (که آثار آن در آسیای مرکزی و ترکستان چین به دست آمده است)، یَغنابی (که امروزه در مناطقی از درۀ زرافشانِ تاجیکستان رایج است) و خوارزمی پیوند دارد (یارشاطر، 20). 
نیاکان آسها (اوسِتها) را در سده‌های میانه «آلان» و «الان»، و در دوران باستان «سَرمَت» نامیده‌اند. این زبان اکنون زبان آسهای جمهوریهای خودمختار اوسِتیای شمالی (در روسیه) و اوسِتیای جنـوبی (در گرجستان) است (نک‍ ‍: ه‍ د، اوستیا). افزون بر این، در برخی نقاط دیگر قفقاز نیز گروهی به آسی سخن می‌گویند. سرزمین آسی‌زبانان در دو سوی رشته‌کوه قفقاز واقع شده است. آسی در اصل از زبانهای ایرانی است، ولی به‌سبب تأثیر زبان دیگر مردمان قفقاز، دگرگونیهایی، از‌جمله در ساختار آوایی و واژگان آن، روی داده است (عیسایف، 66-67؛ ژیرکوف، 637). بیرونی در مقدمۀ تحدید نهایات الاماکن می‌نویسد که زبان قوم آلان و آس آمیخته‌ای از خوارزمی و بجناکی است (ص 21).
زبان آسی از تأثیر زبان فارسی به ‌دور مانده، ‌و بسیاری از ویژگیهای زبانهای ایرانی باستان (همچون صرف اسم در حالات چندگانه و کاربرد پیشوندهای گوناگون برای افعال) را نگه داشته است (یارشاطر، 32). این زبان دارای دو گویش است: گویش ایرونی در شرق و گویش دیگوری در غرب. گویش ایرونی بیشتر گسترش یافته، و 75٪ آسها به آن سخن می‌گویند. این گویش پایۀ زبان ادبیِ آسی است (اُرانسکی، 303؛ ابوالقاسمی، 4؛ بریتانیکا، ذیل «زبان اوستی»). اما گویش دیگوری ویژگیهای کهن این زبان را بیشتر حفظ کرده است (ERE، ذیل «دین اوستی»). 
از دیدگاه آواشناختی، زبان آسی دارای 7 واکه (مصوّت) و 28 همخوان (صامت) است. هم اسم و هم فعل در این زبان صرف می‌شوند. اسمها مفرد، جمع، نکره و معرفه دارند و در 9 حالت صرف می‌شوند. اعداد در زبان آسی دارای 4 طبقه‌اند: وصفی، ترتیبی، توزیعی و کسری (GSE، ذیل «اوستی»).
کهن‌ترین اثر مکتوب به زبان آسی سنگ‌نبشتۀ زِلِنچوک است که به 941 م تعلق دارد. این نوشته که به خط یونانی، در 21 سطر روی سنگ قبری نوشته شده، در 1888م در کرانۀ رود زلنچوک، یعنی در سرزمین باستانی آلانها، کشف شده است. اما رسم نگارش این زبان به خط یونانی بر اثر عوامل گوناگون تاریخی، از‌جمله هجوم تاتارها، از میان رفته است (عیسایف، 67؛ GSE، همانجا). زبان آسی روزگاری به خط فارسی ـ عربی نیز نوشته می‌شده است («دانشنامه ... »، ذیل «اوستی»). 

 در 1798 م، مبلغان مسیحی بر پایۀ خط اسلاویِ کلیسایی، خطی برای زبان آسی پدید آوردند. در 1844 م، آندرِی شِگرِن، زبان‌شناس روس، الفبایی بر پایۀ خط سیریلیِ غیردینی برای آسی پدید آورد و سپس، وسِوُلُد فیودُرُویچ میلِر، دیگر زبان‌شناس روس، الفبایی بر مبنای الفبای لاتین برای این زبان طرح کرد (اُرانسکی، 303-304؛ ابوالقاسمی، 5). این الفبا از 1923 تا 1938 م، در اوستیای شمالی و جنوبی برای زبان آسی به کار می‌رفت. در 1938 م، خط جدیدی برپایۀ الفبای روسی برای زبان آسی وضع شد که تاکنون نیز به کار می‌رود. گرچه در سده‌های 18 و 19 م کسانی بوده‌اند که به زبان آسی شعر می‌سروده‌اند، کُستا خِتاگورُف (1859-1906 م) شاعر ملی و بنیادگذار ادبیات آسی به شمار می‌رود و سروده‌های او در پیشرفت و تکامل این زبان سهم بسزایی داشته است.

مآخذ

ابوالقاسمی، محسن، دربارۀ زبان آسی، تهران، 1348 ش؛ اُرانسکی، یوسیف میخایلویچ، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1358 ش؛ بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، ترجمۀ احمد آرام، تهران، 1352 ش؛ ژیرکوف، لِو ایوانویچ، «زبانهای شمال قفقاز»، آینده، 1306 ش، س 2، شم‍ 10؛ یارشاطر، احسان، «زبانها و لهجه‌های ایرانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، تهران، 1336 ش، س 5، شم‍ 1-2؛ نیز: 

Britannica, 1986; Encyclopedia International, New York etc., 1974; ERE ; GSE ; Isayev, M. I., National Languages in the USSR: Problems and Solutions, Moscow, 1977. 

محمدآصف فکرت (دبا)