الآمر باحکام الله

اَلآمِرُ باَحْکامِ الله، ابوعلی منصوربن ابی القاسم احمد ملقب به المُستعلی بالله (490-524 ق / 1097-1130 م)، هفتمین خلیفۀ فاطمی مصر و دهمین خلیفۀ عُبیدیان. وی روز سه‌شنبه 13 محرم / 31 دسامبر در قاهره زاده شد. 5 سال بیش نداشت که پدرش درگذشت (495 ق / 1102 م). افضل شاهنشاه بن بدرالجمالی، وزیر مستعلی، او را با لقب الآمر باحکام‌ الله به خلافت نشاند و خود به نیابت از خلیفۀ خردسال، رشتۀ کارها را به دست گرفت. در این روزگار صلیبیان به دنبال نخستین جنگ صلیبی که به چیرگی آنان بر بیت‌المقدس انجامیده بود (492 ق / 1099 م)، بر بسیاری از شهرها و قلعه‌های شام استیلا یافتند. در 497 ق / 1104 م شهر مستحکم و پراهمیتِ عَکّا، و در 499 ق / 1106 م دژ اَفامیه را تصرف کردند. در 501 ق / 1108 م صیدا را به محاصره گرفتند، ولی با ورود ناوگان مصر عقب نشستند. در 502 ق / 1109 م عَرْقه، در 503 ق / 1109 م بیروت و طرابلس و بانیاس و جُبَیْل، و در 504 ق / 1110 م صیدا و دژ اَثارِب و زَرْدَنا را گرفتند و بر کشتیهای بازرگانی مصر حمله بردند و آنچه یافتند، به تاراج بردند. چیرگی صلیبیان به آنجا رسید که بالدوین1 (یا بودوئن. ضبط منابع عربی: بردویل یا بغدوین) در 511 ق / 1117 م به قصد تصرف مصر با سپاه وارد فَرَما شد و مساجد آن دیار را به آتش کشید و آنگاه عزم ‌العریش کرد، ولی در راه بیمار شد و درگذشت (ابن خلکان، 5 / 301). در این میان گه‌گاه نیز مصریان مقاومتی در برابر استیلای نیروهای صلیبی بر شام از خود نشان می‌دادند. چنان‌که در 495 ق / 1101 م لشکری از مصر برای جنگ با صلیبیان عازم عَسْقَلان شد و سپاه بالدوین را در هم شکست (ابن قلانسی، 141؛ ابن اثیر، 10 / 345-346). سال بعد نیز افضل، سعدالدّولۀ طواشی یا فراسی را که غلام پدرش بود (ابن خلدون، 4 / 68)، با سپاهی روانۀ شام کرد. این سپاه در میان رَمله و یافا از صلیبیان شکست خورد. افضل بار دیگر سپاهی به سرکردگی پسرش شرف ‌المعالی روانۀ جنگ کرد و او صلیبیان را بشکست و رمله را تصرف کرد (همانجا؛ ابن اثیر، 10 / 364)، اما «میان مصریان و اعراب اختلاف افتاد» و صلیبیان از آن سود جسته، بر آنان تاختند (498 ق / 1104 م) و مسلمانان را به عسقلان عقب نشاندند (همو، 10 / 394-395).
بزرگ‌ترین علت ناکامی مصریان را در جنگ با صلیبیان، باید در انحطاط دستگاه خلافت قاهره، فقدان یک نیروی نظامی متحد و سازمان یافته و نیز استقرار امارتهای مستقل و نیمه‌مستقلِ پراکنده در کرانه‌های مدیترانه و شام جست. افضل وزیر توانای الآمر فقط می‌توانست امنیّت را در داخل مرزهای مصر تأمین کند و خلیفۀ فاسق، ستمگر، بداعتقاد و متظاهر به منکرات را از تبهکاری باز‌دارد، اما سرانجام جان بر سر این کار باخت (ذهبی، 4 / 62؛ ابن تغری بردی، 5 / 170، 222؛ ابن خلکان، 2 / 450) و الآمر که در 5 سالگی بر اریکۀ خلافت استقرار یافته بود، فرمان داد او را پس از 28 سال وزارت بکشتند، و خود 40 روز در خانۀ وی بماند و با کاتبان به ارزیابی ثروت افسانه‌ای او که «اندازۀ آن را جز خدا نمی‌دانست» پرداخت. طیّ این مدت کاتبان در خدمت وی بودند و چهارپایان شب و روز چیزهای گرانبها و کمیاب و بار و بنه می‌بردند که ازآن میان 600 میلیون دینار طلا را می‌توان نام برد (ابن خلکان، 2 / 451). در علت قتل افضل گفته‌اند که یک وقت کوشیده بود خلیفه را با زهر از میان بردارد، اما توفیق نیافته بود (ابن تغری بردی، 5 / 222). خلیفه که مترصد بود وی را به هلاکت رساند، به صلاح دید ابوالمیمون عبدالمجید که بعداً به خلافت نشست، از دخالت مستقیم در این کار خودداری ورزید و ابوعبدالله محمدبن ابی شجاع ملقب به مأمون و معروف به ابن فاتِکِ بَطایِحی (ابن خلکان، 5 / 299) را نوید وزارت داد و به کشتن افضل برانگیخت و سپس وزارتش بخشید.
در 517 ق / 1123 م قومی از مغربیان موسوم به لواته به مصر حمله بردند و دست به چپاولگری گشودند. ابن بطایحی وزیر الآمر لشکر آراست و به جنگ رفت و آنان را بشکست و خراجی بر گردنشان بنهاد (ابن قلانسی، 209). در همان سال ناوگان مصر در جنگی با ناوگان ونیزیها درهم شکست. در 518 ق / 1124 م صلیبیان شهر صور را تصرف کردند و مصریان برای دفاع از شهر نه تنها مددی نرساندند، بلکه مسعود امیر آنجا را که چند سال با صلیبیان جنگیده بود به حیله گرفتند و به مصر بردند و بدین‌سان به چیرگی صلیبیان کمک کردند؛ آنگاه به مددخواهی جانشین او طُغتَکین نیز وقعی ننهادند، تا شهر سقوط کرد و صلیبیان 3 سال سکّه به نام الآمر زدند و بعد آن را قطع کردند (ابن اثیر، 10 / 620-622؛ ابن خلکان، 5 / 301). سال بعد الآمر، وزیر خود ابن فاتک بطایحی را که مردی سفّاک اما کریم بود، چون با جعفر برادر خلیفه بر ضد او توطئه کرده بود، گرفتار کرد و در 521 ق / 1127 م با 5 برادرش به قتل رسانید و اموالش را مصادره کرد. گفته‌اند که خلیفه پس از بطایحی، ابوعلی پسر افضل را به وزارت برنشاند و عنوان امیرالجیوش داد (سیوطی، 2 / 155)، اما این گفته چندان درست نمی‌نماید، و در تواریخ دیگر بدان اشارتی نشده است. الآمر در 3 ذیقعدۀ 524 ق / 8 اکتبر 1130 م هنگامی که به تفرّجگاه الرّوضه ــ جزیره‌ای در نیل ــ رفته بود، آماج حملۀ گروهی از نزاریان یا باطنیان یا مردانی از غلامان افضل قرار گرفت و زخم برداشت. او را با قایق به قصر لؤلؤ در قاهره بازگرداندند، ولی وی همان شب درگذشت (ابن تغری بردی، 5 / 173، 175؛ ابوالفداء، 3 / 4؛ حجاری، 361).
الآمر مردی هوشمند، آگاه، عاقل و خوش خط بود و در شعر و ادب دستی داشت و اشعاری نیز به او نسبت داده‌اند. وی قرآن را نیز از حفظ داشت. بنای جامعی به نام الاَقْمَر در قاهره را از ساخته‌های او می‌دانند، ولی برخی آن را از بناهای مأمون بطایحی می‌شمارند. از جملۀ شاعران و نویسندگان و فقیهان روزگار الآمر، می‌توان ابوالحسن علی بن محمد اخفش مغربی، حیدرة بن عبدالظاهر معروف به ابن الضّیف، شاعر وداعی فاطمی (د ح 520 ق / 1126 م)، ابوالقاسم علیّ ابن منجب بن صیرفی کاتب و موّرخ و صاحب کتاب: الاشارة الی من نال الوزارة (463-542 ق / 1071-1147 م) و ابوبکر طُرطوشی محمّد بن ولید (451-520 ق / 1059-1126 م) فقیه و صوفی بزرگ عصر را نام برد.

مآخذ: ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل، بیروت، 1402 ق، 10 / 328، 476، 479، 480، 482، 589، 591، 617، 629، 630؛ ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع ‌الزّهور، قاهره، 1312 ق، صص 62-64؛ ابن تغری بردی، یوسف، النّجوم الزاهرة، قاهره، 1963 م، 5 / 170، 183، 184، 188، 229، 231؛ ابن خلدون، العبر، بیروت، دارالعلم للجمیع؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش دکتر احسان عباس، بیروت، 1398 ق، 2 / 451، 5 / 229-302؛ ابن عماد حنبلی، عبدالحیّ، شذرات الذّهب، قاهره، 1350 ق، 4 / 73؛ ابن قلانسی، ابویعلی، ذیل تاریخ دمشق، بیروت، 1908 م، صص 203، 212؛ ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر، بیروت، 2 / 217: حجاری، عبدالله‌ بن ابراهیم و دیگران، النجوم الزاهرة فی حلی حضرة القاهرة، به کوشش حسین نصار، قاهره، 1970 م، ص 252؛ ذهبی، احمد بن محمد، العبر، کویت، 1963 م، 4 / 63؛ سیوطی، جلال‌الدین، حسن ‌المحاضرة، مصر، 1299 ق؛ عمادالدّین اصفهانی، محمد، خریدة القصر، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، 1951 م، 1 / 238، 285.
صادق سجادی