ابادان

اِبادان، مركز ایالت غربی جمهوری فدرال نیجریه، واقع در 160 كیلومتری شمال شرقی لاگوس، پایتخت این جمهوری با 000‘060‘1نفر جمعیت (سرشماری 1983م) («كتاب سال بریتانیكا»، 719) °7 و ´17 عرض شمالی و °3 و ´30 طول شرقی و 200 متر ارتفاع تقریبی از سطح دریا (بریتانیكا، ذیل نیجریه). نام آن به صورتهای اِبادان (دائرةالمعارف فارسی؛ دانشنامه؛ كورنون، 77)، ابدان (احمد، 1319)، ایبادان (پوتخین، 187؛ جهان معاصر، 358؛ تبریزی، 132)، ایبادن (دیویدسن، 409)، ایبدان (تقویم البلدان الاسلامیة، 245)، ایبادانا (دخانیاتی، 158) ثبت شده و به احتمال قوی تلفّظ درست همان «اِبادان» است.
ابادان مركز قبیلۀ بزرگ یوروبا است و در زبان یوروبایی به صورت ابااُدان به معنای «نزدیك ساوانا» (ساوانا كلمه‌ای اسپانیایی به معنای علفزارها با درختان و بوته‌های پراكنده) تلفظ می‌شود كه خود مبین موقعیت جغرافیایی آن است. شهر در حدّ فاصل بین جنگلهای استوایی و جلگه‌های سبز و عاری از درختِ نواحی پست ساحلی واقع شده و دارای موقعیت ممتازی است كه برای آن اهمیت اقتصادی و ارتباطی ویژه به وجود آورده است. آب و هوای آن گرم و مرطوب از نوع استوایی است كه گرمای متوسط روزانۀ آن از °30 سانتی‌گراد بیش‌تر و اختلاف گرمای شب و روز آن كم است و از °11 تجاوز نمی‌‌كند. گرم‌ترین فصل سال در ابادان كه فصل خشكی است از فوریه (بهمن و اسفند) تا آوریل (فروردین و اردیبهشت) است. در این فصل حداكثر گرما در بعضی روزها از °35 تجاوز می‌كند. مقدار باران سالانۀ آن در حدود 115 سانتی‌متر است كه 90٪ آن در فصل طولانی بارانی از فروردین تا مهر بروز می‌كند. رطوبت نسبی آن متغیر و نسبتاً زیاد است و از 65٪ در ماههای خشك تا 90٪ در ماههای بارانی اختلاف دارد. در گذشته پوشش گیاهی طبیعی ابادان را جنگلهای پست استوایی تشكیل می‌داده، ولی امروز این نوع پوشش به حواشی رودخانه‌ها یا مرتفعات و تپه‌ها محدود گردیده و فضاهای باز شهر به صورت طبیعی از درختچه‌های كوتاه یا گیاههای چمنی مستور است (بریتانیكا، ذیل ابادان).

تاریخ

وجه تمایز اقوام بومی‌سواحل گینه زبانهایی است كه به آن تكلّم می‌كنند. از‌این‌رو در بیان تاریخ و جغرافیای این منطقه بیش‌تر از همه چیز از گروههای زبانی یاد می‌شود. مهم‌ترین گروههای زبانی این منطقه عبارتند از هوزا (هوسا) (احتمالاً 6 میلیون نفر)، فولانی (احتمالاً 5 میلیون نفر)، ایبو (7 میلیون نفر) و از همه مهم‌تر یوروبا (10 میلیون نفر) كه این گروه اخیر از قدیم به كشاورزی اشتغال داشته و بیش‌تر در شهرهای كوچك با جمعیتی در حدود 000‘5 نفر سكونت گزیده‌اند و از این لحاظ یكی از جوامع بزرگ شهرنشین افریقا را به وجود آورده‌اند (بریتانیكا، ذیل نیجریه). قبل از پایان قرن 15 م بیش‌تر ارتباط اقتصادی اقوام سواحل گینه با دولتهای شمالی بود كه بازرگانان این دولتها طالب طلا و برده و محصولات استوایی بودند، ولی از آن تاریخ به بعد بازرگانان اروپایی كه آنان هم طالب همان كالاها بودند، جای آنها را گرفتند. در روزهای اول ایجاد این ارتباط، اروپائیان به نواحی داخلی كمتر نفوذ می‌كردند و امور بازرگانی با رونقی روزافزون به دست حكّام و رؤسای محلّی انجام می‌شد. به تدریج كه مصنوعات كارخانه‌ای و مصرفی اروپایی زیاد شد، رقابتهای اقتصادی، جنگ و جدالهایی بین حكام و رؤسای محلی به وجود آورد و آنان را ناچار ساخت كه هر‌چه بیش‌تر باروت و اسلحۀ گرم از فروشندگان اروپایی خریداری كنند. از‌جمله هدفهای منازعات محلی كه با اسحلۀ گرم انجام می‌شد، اسیر گرفتن اقوام مغلوب و فروش آنان به صورت برده بود كه خود به اقدامات انتقام‌جویانه و ادامۀ جنگ و جدال منجر می‌گردید. نتیجۀ این اوضاع به وجود آمدن سازمانهای سیاسی ـ نظامی ‌در میان گروههای زبانی بود كه در بدو امر به منظور به دست آوردن اسیر و برده بیش‌تر با همدیگر در منازعه بودند و بعد از اینكه برده‌فروشی لغو گردید، با هدفِ در اختیار گرفتن راهها و امكانات بازرگانی و داد و ستد محصولات استوایی و مخصوصاً روغن نخل كه معاملات آن از رونق بسیاری برخوردار بود با همدیگر درگیر بودند (بریتانیكا، ذیل سواحل گینه). از جملۀ این منازعات تهاجم سواركاران فولانی به نواحی جنوب و سرزمین یوروباها بود كه در سالهای اول سدۀ 19 م به شدت ادامه داشت. در حملۀ این سواركاران شهرهای بسیاری ویران شد و ساكنان آنها به نواحی جنوبی‌تر مهاجرت كردند و در شهرهای واقع بین مناطق جنگلی و مرتعی سكونت اختیار كردند. یكی از شهرهایی كه در اثر این حوادث مهاجرین بسیاری به آن رو آور شدند ابادان بود (مابوگونج، 57) كه بنابر روایات، اول بار در 1829 م سپاهیان حكومتهای سابق اویو، ایجِبو، و ایف آن را اردوگاه خود قرار داده و اولین سكنۀ آن را به وجود آوردند (بریتانیكا، ذیل ابادان). به تدریج پناهندگانی كه از نقاط دیگر از مقابل حملۀ فولانیها فرار كرده بودند، در آنجا سكنی گزیدند. علاوه‌بر اینها مهاجران دیگری از سرتاسر سرزمین یوروباها به آن رو آوردند و طولی نكشید كه قدرت سربازان در پناه وضع طبیعی منطقه، تشكیل حكومتی را در 1837 م امكان‌پذیر ساخت. جمعیت ابادان در 30 سال اولِ احداث به سرعت رشد كرد (مابوگونج، 57). مبلّغین عیسوی در 1851 م به آنجا وارد شدند و در جنوب شرقی شهر اقامت گزیدند (همو، 74؛ دانشنامه؛ بریتانیكا، همانجا). با توسعۀ نفوذ دولت انگلیس در قلمرو اقتصادی لاگوس دامنۀ این نفوذ به ابادان رسید و مهاجرین انگلیسی در نواحی حفاظت شده (نك‍ : سیمای شهر در همین مقاله) سكنی گزیدند، ولی هجوم عمدۀ اروپائیان به ابادان از 1901 یعنی از موقعی آغاز شد كه راه‌آهن لاگوس به ابادان متصل گردید (مابوگونج، 57). از آن پس گروههایی از اتباع انگلیس به‌عنوان كارمندان اداری یا مدیران صنایع و تجارتخانه‌ها كه شمار آنها روزافزون بود، به ابادان وارد شدند و در نواحی حفاظت شده اقامت كردند. در 1952 عدّۀ این قبیل تازه واردها از 000‘2 تن تجاوز می‌كرد. ابادان به عنوان پایتخت نیجریۀ غربی نه فقط مركز مؤسّسات حكومتی ایالتی است، بلكه بسیاری از شعب وزارتخانه‌های فدرال از قبیل ارتش و شهربانی و بانك مركزی نیز در آن مستقر می‌باشند. شورای شهر ابادان دارای 66 عضو است كه 4 نفر آنان از میان زنان انتخاب می‌شوند (بریتانیكا، همانجا). چهرۀ ابادان در اثر توسعۀ بسیار پس از جنگ دستخوش تغییرات فاحش شد. در 1948 م دانشگاه ابادان تأسیس گردید و بعد از آن كارخانه‌های صنعتی فراوانی ایجاد شد كه خود عامل مهمی‌ در جلب جمعیت از سراسر نیجریه گشت. این جمعیتها صاحب فرهنگها و آداب و رسوم و زبانها و استعدادهای مختلف بودند و از‌این‌رو هر یك گوشه‌ای از ابادان را به خود اختصاص دادند. پس از تحوّلات سیاسی بعد از جنگ (نک‍ ‍: نیجریه)، ابادان در 1952 م پایتخت ایالت غربی فدراسیون نیجریه گردید و از آن تاریخ روز به روز بر رونق اقتصادی و اجتماعی آن افزوده شد تا جایی كه امروز نه فقط به صورت بزرگ‌ترین مركز تجمع یوروباییها، بلكه به صورت بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر نیجریه و بزرگ‌ترین شهر سیاهپوست‌نشین در تمام قارۀ افریقا درآمده است (مابوگونج، 59؛ آمریكانا، ج XIV).

سیمای شهر

عامل مهمّ جغرافیایی در توسعه و رشد و تحوّل سیمای ابادان، موقعیت طبیعی آن بوده است. آنچه امروز مركز شهر به شمار می‌رود، از یك رشته كوه معتبر به ارتفاع چند صد متر، با امتداد شمال غربی ـ جنوب شرقی، تشكیل می‌شود كه در دو طرف آن تپه‌های كم‌ارتفاع‌تری یكی بعد از دیگری قرار دارد.
جلگه‌های رسوبی موجود در بین این تپه‌ها همواره در معرض سیل قرار دارد، ولی برای انواع زراعتهای استوایی بسیار مناسب است. پس از استقرار اولیۀ نظامیان، نخستین مسكنهای شهر به روشهای سنّتی افریقایی (محوطۀ چهار‌ضلعی با خانه‌ها در چهار طرف و فضای باز در وسط) در بلندیها به وجود آمد و محلات چندی كه به نام تپه‌ها خوانده شد تشكیل یافت، مانند اوك اوفا، اوك آرمو، اوك فوكو، اوك بولا (اوك در زبان بومی ‌به معنای تپه است) و امثال آن (مابوگونج، 59). هر‌یك از این محلات دارای حومه‌هایی در دامنه‌های تپه‌ها بود و زمینهای رسوبی میان تپه‌ها به مزارع یا بازارهای روز اختصاص پیدا كرد. در مرتفعات ابادان جمعیتهای انبوه و نامتجانس گرد هم آمدند و این امر مسائل اجتماعی و فرهنگی بسیاری به دنبال داشت. با افزایش جمعیت در دو طرف حومه‌های اوّلیۀ شهركهای جدید شرقی و غربی به وجود آمد كه ساختمانهای آنها بیش‌تر به صورت خانه‌های یك طبقه و چند اطاقه و نسبتاً دور از هم با مصالح جدید از نوع آجر و سیمان ساخته شد. ساكنان این شهركها را بیش‌تر صاحبان حرفه‌ها مانند پزشكان و وكلای دعاوی و كارمندان اداری و مخصوصاً معلمان مدارس تشكیل می‌دادند (همو، 62, 68, 72). در این مرحله از رشدِ ابادان، شورای شهر به موجب مصوّبه‌ای در 1948 م خرید و فروش زمین را موقوف ساخت و مقرر داشت كه از آن پس كلیۀ معاملات زمین براساس اجارۀ 99 ساله انجام شود. در نتیجه از آن پس شهركها و محلات جدید با نقشه‌های منظم و خیابانها و معابر وسیع و ساختمانهای مدرن و دور از همدیگر طرح‌ریزی شده و مناطق كم‌جمعیتی را به وجود آورده است كه با بخشهای مركزی و فقیرنشین و پرجمیعت مركز شهر تفاوت كلی دارد. این‌گونه شهركهای جدید را، بیش‌تر مهاجرین اروپایی و آسیایی و امریكایی و بومیان تحصیل كرده و متمكن اشغال كرده‌اند (همو، 62, 64). از جنبه‌های جالب سیمای ابادان وجود محدوده‌های اروپایی‌نشین آن است كه به نام عمومی‌ «حفاظت شده» نامیده می‌شوند. با اینكه اولین مبلغین عیسوی در 1851 م در جنوب شرقی شهر سكنی گزیده بودند، اولین منطقۀ حفاظت شدۀ انگلیسی در تپۀ آجودی در شمال شهر و خارج از حصار آن به وجود آمد. پس از اتصال راه‌آهن و هجوم اروپائیان، تازه‌واردان كه بیش‌تر كارمندان راه‌آهن بودند در منطقۀ حفاظت شدۀ جریكو در اطراف بیمارستان جریكو سكنی داده شدند. با توسعۀ نفوذ اقتصادی انگلستان گروههایی از اتباع انگلیسی یكی بعد از دیگری به ابادان آمدند. در آن موقع ناگزیر دو منطقۀ حفاظت شدۀ دیگر به نامهای لینكس و نیو به وجود آمد. تا 1952 م ساكنان مناطق حفاظت شده را منحصراً اروپائیان تشكیل می‌دادند، ولی پس از تحولات سیاسی و اجتماعی سالهای بعد از آن (نک‍ ‍: نیجریه) بومیان متمكن و تحصیل كرده و دیگر ثروتمندان به آن مناطق هجوم آورده و انحصاری بودن اقامت را در آنها از میان بردند (همو، 75). در 1959 م حكومت محلی برنامۀ خانه‌سازی وسیعی تحت عنوان طرح بودیجا در شمال شهر به موقع اجرا گذاشت و در نتیجۀ شهرك وسیع و جدیدی با تمام امكانات رفاهی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی جدید از قبیل مدارس، درمانگاهها، مساجد و كلیساها و امثال آن به وجود آمد (همو، 72).

جمعیت و اجتماعات

جمعیت ابادان در 30 سال اول به وجود آمدن آن به سرعت افزایش یافت و در 1856 م به رقم 000‘60 نفر رسید. در 1890 م جمعیت آن را 000‘200 تن تخمین زده‌اند، در‌حالی‌كه در سرشماری رسمی ‌1911 م رقم جمعیت شهر 000‘175 اعلام شده و در سرشماریهای 10 سالۀ بعدی همواره رو به افزایش بوده است (همو، 57).
جدول 1 آهنگ رشد ابادان را نشان می‌دهد.

ازدیاد سریع جمعیت ابادان را در دهه‌های اول سدۀ 20 م نتیجۀ دو عامل دانسته‌اند: 1. اتصال راه‌آهن لاگوس به این شهر و ادامۀ آن به داخل نیجریه كه ابادان را به‌صورت مركزی برای جمع‌آوری محصولات كشاورزی و معاملات بازرگانی درآورد. طولی نكشید كه راههای فرعی از همه طرف به سمت شهر كشیده شد و بر رونق بازرگانی و مركزیت ابادان افزود؛ 2. كشت و تولید وسیع كاكائو در منطقه و حومۀ ابادان كه رونق بازار آن باعث مهاجرت تعداد زیادی از كشاورزان به شهر ابادان گردید، تا جایی كه ابادان كم‌كم شهری روستایی نامیده شد (مابوگونج، همانجا). جمعیت انبوه ابادان به صورت نامتعادل در شهر و حومه پراكنده شده است. در بخش مركزی و قدیمی ‌شهر که بازار معروف ایبا و ماپوهال (مرکز ادارات دولتی) و مسجد مركزی و گباجی (بازار جدید) را دربر می‌گیرد و حدود 60٪ وسعت شهر را تشكیل می‌دهد، 70٪ جمعیت متمركز شده‌اند. در این بخش جمعیت نسبی شهر تا 000‘4 نفر در میل مربع می‌رسد در‌حالی‌كه این رقم در حومه‌های جدید به 000‘2 نفر و در مناطق حاشیه‌ای و اعیان‌نشین به 000‘1 نفر در میل مربع تقلیل پیدا می‌كند (بریتانیكا، همانجا).
جمعیت ابادان را گروهها و اقوامی ‌تشكیل می‌دهند كه از آغاز پیدایش شهر بدان مهاجرت كرده و در آن سكنی گزیده‌اند. تا قبل از 1918 م تقریباً تمام این مهاجرین از اقوام یوروبا بودند، ولی بعد از آن تاریخ اقوام غیر یوروبایی هم به ابادان رو آوردند. در 1952 م جمعیتهای غیر یوروبایی ابادان در حدود 000‘25 نفر یا برابر 5٪ جمعیت شهر و شامل اقوام ایبو، هوزا، ادو، نوپه، اورهوبو و ایبی‌بیو بودند كه با بومیان یوروبایی مخلوط نشده و بیش‌تر در محلات خاص خود در شمال غرب و در داخل حصار دوم شهر سكنی داشتند (مابوگونج، 68). 10 سال بعد (1962 م) نسبت افراد غیربومی‌ شامل مهاجرین آسیایی و اروپایی و امریكایی به 10٪ از كل جمعیت شهر رسید و این رقم همواره رو به افزایش رفته است. از كل جمعیت ابادان حدود 60٪ مسلمان، 38٪ مسیحی و 2٪ پیروان سایر ادیانند (بریتانیكا، همانجا). دین اسلام در بدو امر از شمال به وسیلۀ بازرگانان و معلمان سیار در ابادان نفود كرد. در طول قرن 19 رؤسای نظامی ‌ابادان ائمه مسلمان را منصوب می‌كردند به امید اینكه مسلمانان با عبادتها و دعاهای خود موجبات پیروزی آنها را در جنگها فراهم آورند ولی گرویدن گروهی مردم ابادان به دین اسلام همزمان با ورود بریتانیائیها آغاز گردید. اسلام در همان زمان به سرعت و با صلح و صفا و به زیان كلیسا، علی‌رغم سازمانهای منظم و اعتبار كافی كه كلیساها و مبلغان مسیحی در اختیار داشتند، گسترش یافت. مسلمانان ابادان به استثنای گروه اندكی كه پیروان فرقه احمدیه‌اند سنی و پیروان مذهب مالكی هستند. در میان مسلمانان ابادان پاره‌ای به فرقه قادریه و تعداد بیش‌تری به فرقۀ تیجانیه نیز گرویده‌اند. در شهر ابادان چندین انجمن اسلامی ‌با سازمانهای رسمی‌ وجود دارد كه بیش‌تر آنها به توسعه تعالیم اسلام یا تأسیس اداره مساجد می‌پردازند. علاوه‌بر این سازمانهای تبلیغ اسلام نیز در شهر وجود دارد. اداره مسجد مركزی ابادان و نظارت بر امور آن بر عهده شورایی از علماست كه امام اعظم مسجد و دو نفر معاونان او را انتخاب می‌كند گو اینكه انتصاب رسمی ‌امام اعظم طی تشریفات خاصی به وسیله «اولا بادان» صورت می‌گیرد. در سالهای بین 1942 و 1952 نزاعهای چندی بین پیروان امام اعظم و جمعیت مسلمان مهاجر هوزا بروز كرد. این نزاعها بر سر این بود كه جمعیت اخیر تصمیم گرفته بود كه از مسجد مركزی كه بیش‌تر یوروباها در آن رفت و آمد داشتند، جدا شده و نماز جمعه را در مسجد مخصوصی در محله خود كه به سابو معروف است برگزار كنند و با وجود مخالفت مكرر اولا بادان و مأموران بریتانیایی مهاجران هوزا به گزاردن نماز جمعه به طور جداگانه در مسجد مخصوص خود ادامه دادند از آن پس چند گروه مسلمان دیگر هم به همین صورت عمل كرده‌اند. فعلاً تنها مواقعی كه مسلمانان شهر به صورت انبوه گرد هم جمع می‌شوند، در تشریفات چشم‌گیر ولی مختصری است كه در اولین روز از دو عید بزرگ اسلامی ‌صبحگاهان در فضای باز خارج شهر انجام می‌پذیرد. جدایی مسلمانان در برگزاری نماز جمعه در ابادان كه در دیگر شهرهای اسلامی ‌شمال نیجریه نظیر ندارد نشانۀ این واقعیت است كه اسلام در ابادان دخالت رسمی‌ در حاكمیت سیاسی شهر ندارد (EI1).

وضع اقتصادی و اجتماعی

ابادان بزرگ‌ترین مركز اقتصادی و بازرگانی ناحیه غرب نیجریه است. كشاورزی، بازرگانی، صنایع دستی و كارخانه‌ای و نیز فعالیت در مؤسسات خدماتی و حمل‌و‌نقل اشتغال عمدۀ مردم شهر را تشكیل می‌دهند. بیش‌تر ساكنان شهر را كشاورزانی تشكیل می‌دهند كه بخشی از وقت خود را صرف كشاورزی كرده و قسمتی از آن را به فعالیتهای اقتصادی دیگر تخصیص می‌دهند. با اینكه جمعیت كشاورز شهر به تدریج رو به كاهش می‌رود، هنوز درصد این عنصر برای یك مركز شهری در سطح بالایی قرار دارد (بریتانیكا، همانجا). كاكائو، پنبه و زیت النّخیل (روغن نخل) اقلام عمدۀ محصولات كشاورزی حومۀ ابادان را تشكیل می‌دهند (الموسوعة العربیة المیسرة). فعالیت بازرگانی آن تا حدی است كه هر كوچه و خیابان و میدان آن را یك مركز بازرگانی می‌توان دانست و حتی در بیش‌تر خانه‌های مسكونی شهر هم از اتاقهای مشرف به معابر به‌عنوان مغازه استفاده می‌شود. در داخل شهر دو بازار هشت روزی دوره‌ای به نامهای ایبوكو و اُج و بیش‌تر از 30 بازار روز وجود دارد. بزرگ‌ترین بازار روزانۀ ابادان كه قلب بازرگانی شهر به شمار می‌رود از ایستگاه راه‌آهن در مغرب تا مركز شهر كشیده شده است و بانكها و فروشگاهها و مراكز عمدۀ معاملاتی را دربر می‌گیرد. در این بازارها علاوه‌بر انواع محصولات كشاروزی، صنایع دستی محلی از قبیل فرآورده‌های بافندگی، ریسندگی، رنگرزی، سفالگری، آهنگری و امثال آن خرید و فروش می‌شود. محصولات صنعتی غیردستی ابادان شامل فرآورده‌های واحدهای كوچك صنایع چرمی‌، چوبی، عاجی، پلاستیكی و همچنین انواع كنسروها، دخانیات و نوشابه‌های غیرالكلی است. علاوه‌بر این واحدهای كوچك، كارخانه‌های بزرگ‌تر آردسازی و آجرپزی و صنایع مدرن دیگر نیز وجود دارد كه شمار كارگران در بعضی از آنها از 100 نفر تجاوز می‌كند (بریتانیكا، همانجا). ابادان در مسیر راه‌آهن لاگوس ـ كانو قرار دارد و راههای متعددی از همه طرف بدان منتهی می‌شود به طوری كه آن را باید بزرگ‌ترین مركز ارتباطی بین ساحل و نواحی شمالی دانست. فرودگاه ابادان از مراكز عمدۀ ارتباط هوایی نیجریه به شمار می‌آید.
با اینكه در حدود 77٪ جمعیت ابادان را افراد بیسواد تشكیل می‌دهند، این شهر دارای 200 دبستان، 70 دبیرستان، 8 مؤسسۀ تربیت معلم، یك دانشگاه و یك مؤسسۀ فنی است. مراكز فرهنگی دیگر شهر عبارتند از مؤسسۀ پژوهشهای كشاورزی دولتی و ایالت غربی، مؤسسۀ پژوهشهای جنگلهای دولتی و ایالت غربی، مؤسسۀ پژوهشهای اجتماعی و اقتصادی نیجریه و مؤسسۀ بین‌المللی پژوهشهای كشاورزی استوایی. كتابخانه‌های مهم ابادان شامل كتابخانۀ ایالت غربی، كتابخانۀ شورای فرهنگی بریتانیا، كتابخانۀ مركز اطلاعات امریكا و كتابخانۀ دانشگاه ابادان است كه خود دارای بزرگ‌ترین مجموعۀ كتاب در تمام كشور و نیز شاخه‌ای از بایگانی ملی است. در ابادان چندین روزنامه به زبانهای انگلیسی و یوروبایی منتشر می‌شود. شهر دارای دو مركز پخش رادیویی و یك ایستگاه تلویزیونی است. ابادان دارای پارك عمومی‌ و زمین ورزشی نیز هست.

مآخذ

احمد، عطیةالله، القاموس السیاسی، قاهره، 1968 م؛ پوتخین، ایوان ایزوسیمویچ، مسائل افریقای امروز، ترجمۀ ع. وحید، تهران، 1356 ش؛ تبریزی، مهتاب و شروین طهماسبی، آشنایی با كشورهای افریقای غربی و مركزی، تهران، 1356 ش؛ تقویم البلدان الاسلامیة، دبیرخانۀ كنگره اسلامی‌، كراچی، 1964 م؛ جهان معاصر، ترجمۀ غلامحسین متین، تهران، 1361 ش؛ دانشنامه؛ دائرةالمعارف فارسی؛ دخانیاتی، ع، تاریخ افریقا، تهران، 1358 ش؛ دیویدسن، بازیل، افریقا تاریخ یك قاره، ترجمۀ هرمز ریاحی و فرشتۀ مولوی، تهران، 1359 ش؛ كورنون، ماریان، تاریخ معاصر افریقا، ترجمۀ ابراهیم صدقیانی، تهران، 1365 ش؛ الموسوعة العربیة المیسرة، به كوشش محمد شفیق غربال، بیروت، 1981 م؛ نیز:

Almanach, 1985; Americana; Britannica; Britannica, Book of the Year, 1987; Chicago; Chambers; Mabogunje, Akin «The Growth of Residential Districts in Ibadan», Geographical Review, New York, January, 1962.

محمدحسن گنجی