آیین اسکندری

آیینِ اِسْكَنْدَری، منظومه‌ای به زبان پارسی اثر علی ملقّب به زین‌العابدین بن عبدالمؤمن بن صدرالدین متخلّص به نویدی و سپس عبدی، و مشهور به عبدی بیك شیرازی (921- 988ق / 1515-1580م). این مثنوی كه نام آن را برخی از فهرست‌نویسان ایرانی آیینۀ اسكندری ضبط كرده‌اند، منظومۀ پنجم از نخستین خمسۀ (پنج گنج) این سراینده و در بحر متقارب است. عبدی بیك در مقدمۀ منظوم و منثوری كه خود بر این كتاب نوشته به شاعران نام‌آوری همچون فردوسی، نظامی ‌و سعدی كه همه یا برخی از آثار خود را در این بحر سروده‌اند، اشاره كرده و سپس نام این اثر و دو كتاب دیگر خود به نام فردوس العارفین و طرب‌نامه را این‌گونه یاد كرده است:

آییــن سـكـندری بنـه پـیـش نظـر       فـردوس و طرب‌نامـه بخوان تحسین گوی

عبدی بیك این منظومه را به صورت نظیره بر اسكندرنامۀ نظامی‌گنجوی سروده و همانند كتاب او اثر خود را به دو بخش تقسیم كرده است. این مثنوی با ستایش آفریدگار متعال آغاز می‌گردد، و پس از آن شاعر به مدح پیامبر اكرم (ص)، توصیف معراج و منقبت امامان دوازده‌گانه می‌پردازد. این مقدمه با ابیاتی در ستایش شاه طهماسب صفوی كه اثر به او اهدا شده، خاتمه یافته است.
وی در همین مقدمه در زمینۀ توانایی سخنوری نظامی گنجوی سخنانی گفته و از كسان دیگری كه پس از او به نظم خسمه و سبعه و نظایر آن پرداخته‌اند، سخن به میان آورده و برجسته‌ترین آنان را امیرخسرو دهلوی، جامی، هاتفی و قاسمی‌ شمرده و انگیزۀ خود را در سرودن پنج گنج، تأثیر شاعر اخیرالذّكر دانسته است.
در بخش نخستِ این مثنوی، شاعر ابتدا انگیزۀ خود را در پرداختن به داستان اسكندر بیان داشته و سپس فتوحات و جهانگشاییهای او را شرح داده است. قسمت اساسی منظومه را موضوع جهانگشایی اسكندر تشكیل داده است. عبدی بیك در ضمن این بخش، حكایاتی از سلطان سنجر و دیگران نیز آورده و گاهی نتیجه‌های گوناگون اخلاقی از آنها گرفته است. او در این بخش به ستودن صلح و آرامش و نكوهش جنگ و كشمكش پرداخته و جنگ‌افروزی و كین‌ورزی و دیگر بدیها و بدخواهیها را ناروا دانسته است (ص 73). بخش دیگری از این فصل را به ستودن پاره‌ای از خصال نیك همچون بزرگواری، میهمان‌نوازی، دادگری و رعیت‌پروری اختصاص داده و به پادشاهان توصیه كرده است كه به تودۀ مردم و سپاهیان، همسان بنگرند و از ستم‌ورزی پرهیز كنند. در پایان این بخش باز به ناتوانی خود در برابر استادان پیشین اشاره كرده است (ص 94).
بخش دوم این منظومه با دیباچه‌ای كوتاه آغاز می‌گردد. شاعر نخست با آوردن داستانی، به عماراتی كه خواجه رشیدالدّین فضل‌الله در تبریز ساخته، اشاره كرده و سپس به شرح بناها و دژهایی كه اسكندر در شهرهای تسخیر شده ساخته، پرداخته است. این آگاهیهای او جنبۀ تاریخی دقیق ندارد و بیش‌ترِ آن برگرفته از اسكندرنامه‌های منظوم و منثور است. سراینده در ادامۀ این بخش به بحث در زمینۀ هنر، به‌ویژه هنر نقّاشی پرداخته و از نقّاشان نام‌آور آن روزگار یعنی بهزاد و میرك یاد كرده و برای هنر آنان ارزش فراوانی قائل شده است. این منظومه با گفتاری پیرامون ویران شدن شهرهای یونان به دست اسكندر و پس از آن مرگ وی و آوردن پیكرش به اسكندریه و بر تخت نشستن پسرش اسكندروس به جای او پایان می‌پذیرد (صص 121-124). آیین اسكندری را عبدی بیك در 950ق / 1543م به پایان رسانده است.
از این مثنوی تاكنون دو نسخۀ خطی شناخته شده است: اول نسخه‌ای به خط سراینده كه در باكو نگهداری می‌شود. نسخۀ دیگر كه جزو كلیات اشعار او مندرج است، در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران است. نسخۀ آشفتۀ دیگری از خمسه‌های این شاعر نیز در كتابخانۀ دانشكدۀ ادبیات دانشگاه تهران هست كه احتمالاً آیین اسكندری نیز جزو آن است (منزوی، 3 / 1897). این منظومه در اتحاد شوروی به كوشش ابوالفضل هاشم اوغلی رحیموف و بر‌اساس نسخه‌ای به خط شاعر و با مقابلۀ نسخۀ موجود در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران به چاپ انتقادی رسیده است. شمار ابیات آن در نسخۀ دانشگاه تهران 353‘2 بیت و در نسخۀ باكو 367‘2 بیت است، ولی شاعر خود شمار ابیات آن را 545‘2 بیت دانسته است (صص، 125، 126).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ سام میرزا، تذكرۀ تحفۀ سامی، به كوشش ركن‌الدین همایونفرخ، تهران، صص 95-96؛ عبدی بیك شیرازی، زین‌العابدین، آیین اسكندری، به كوشش ابوالفضل هاشم اوغلی رحیموف، مسكو، 1977 م، جم‍ ؛ همو، دوحة الازهار، به كوشش علی مینایی تبریزی و ابوالفضل رحیموف، مسكو، 1974م، صص 3-11؛ فرهنگ سخنوران؛ مركزی، خطی، 9 / 1077؛ منزوی، خطی، 4 / 2622، 6 / 4131.

سیدعلی آل‌داود