عبور از آتش

عُبورْ اَزْ آتَش، از شیوه‌های نادر سوگواری در ماه محرم.
عبور از آتش در گذشته رواج داشت و به شیوه‌های مختلف اجرا می‌شد. یک شیوه این بود که قسمتی از زمین را با زغالْ فرش، و پس از مشتعل‌کردن زغال، با پای برهنه از روی آن عبور می‌کردند؛ دیگر اینکه بوته و یا هیزم را آتش می‌زدند و از روی آن می‌پریدند؛ سبک دیگر نیز حلقه‌زدن گرد آتش و سوگواری‌کردن بوده است (باقی).
سنت پریدن از روی آتش سده‌ها ست که در ایران رواج دارد. ایرانیان در چهارشنبۀ آخر هر سال، برای پیشواز از نوروز (ه‍ م)، جشن نمادین چهارشنبه‌سوری (ه‍ م) را برگزار می‌کنند؛ اما عبور از آتش که اینجا مطرح می‌شود، جزئی از آیین سوگواری بوده است. نخستین گزارشهای موجود در این زمینه، از انگلبرت کمپفر (1684 م / 1095 ق) است. او ضمن اشاره به جلسات ده‌روزۀ روضه‌خوانی که معمولاً پیش از ظهرها برگزار می‌شده است، می‌نویسد: غروب، همه در دسته‌های نامنظم به استراحتگاههای کوچک سر چهارراهها یا اماکن عمومی می‌روند و همراه خود اشیائی قابل اشتعال می‌برند و آتشی می‌افروزند تا دور آن برای عزاداری حلقه بزنند. به‌زودی حرکاتی آغاز می‌گردد که در ضمن آن، نام حسین (ع) را نه با ناله و شکوه، بلکه با صدایی خشمناک، به تبعیت از آهنگ آواز نوحه‌خوانان به صدای بلند ذکر می‌کنند؛ آنها در عین اینکه پا بر زمین می‌کوبند، با مشت نیز به سینه می‌زنند (ص 180-181).
الئاریوس آلمانی نیز از مشاهدات خود در ماه مۀ 1637 / محرم 1047 در اردبیل گزارشی مفصل داده، و طی آن به پرتاب فشفشه (به تعبیر او: موشک) و آتش‌بازی با پنبه‌های آغشته به نفت، مشعل، گردونه و فانوس اشاره کرده است. وی اضافه کرده است که برخی از ایرانیها از اجرای چنین نمایشهایی ناراحت، و معتقد بودند آتش‌بازی مربوط به ایام جشن و شادمانی است و نباید در ایام سوگواری برگزار شود (ص 115- 118). درواقع، الئاریوس به عبور از آتش اشاره‌ای نمی‌کند؛ اما نشان می‌دهد که حضور آتش در سوگواریها، در آن روزگار جزئی از مراسم بوده است.
عبور از آتش رسمی بود که بیشتر در میان مردم هند و آفریقا رواج داشت. هالیستر گزارش می‌دهد که در هند، هنگام محرم در برخی از نقاط، گودالهایی در مقابل امامْ‌باره (عاشوراخانه) برای افروختن آتش حفر می‌کنند و دور آن به عزاداری می‌پردازند. این گودالها عزاداران را به یاد خندقهای آتشی می‌اندازد که گرداگرد خیمه‌های امام حسین (ع) برافروختند. این آتشها، دست‌کم در هند، به‌ویژه بین توده‌های مردم، اعم از هندو و مسلمان، احساس شگفتی و احترام عمیق برمی‌انگیزد. در سراسر روز، مردم در برابر این آتشها می‌ایستند و برای آنها نذر می‌کنند و در طول شب، به دور آن می‌گردند و یا از روی آن می‌پرند و تکه‌چوبهای مشتعل را که از میان آتش بیرون می‌کشند، به این‌سو و آن‌سو می‌پراکنند (ص 190-191).
برخی از شیعه‌های پاکستان نیز طی مراسمی خاص از روی آتش می‌گذرند. این رسم در برهه‌ای از زمان، در ایران هم راه یافت و با وجود موافقت علما با آن، دوامی نداشت و مدتها ست که در میان ایرانیان منسوخ شده است.
داستان عبور از آتش همچنین شباهت زیادی به داستان حضرت ابراهیم (ع) دارد. این عقیده که آتش مقدس به افراد بی‌گناه و معصوم که مورد توجه یزدان‌اند، آسیبی نمی‌رساند، تداعی‌کنندۀ داستان ابراهیم (ع) در قرآن کریم است که به فرمان خداوند او را نسوزاند و برایش تبدیل به گلستان شد (انبیاء / 21 / 69). در ایران باستان نیز یکی از راههای راستی‌آزمایی در دعاوی، عبور از آتش بود که مشهورترین مصداق آن مربوط به داستان سیاوش است (نک‍ : ه‍ د، سوگند؛ سیاوش). رسم عبور از آتش در ایام سوگواری امام حسین (ع) نیز نمادی از اثبات عصمت امام بود. این رسم در همان زمانی که رایج شده بود، انتقاداتی در پی داشت؛ به‌نحوی‌که شمار زیادی از روحانیان و فقها ناگزیر به اظهارنظر دربارۀ آن شدند.
محمدجواد طباطبایی تبریزی در دفاع از رسم عبور از آتش می‌نویسد: برخی برای اینکه فروغ جاودانۀ شعایر حسینی را خاموش کنند، بر آن‌اند که اشکالات بیهوده و خلاف حقیقت را در میان مردم رواج دهند؛ ولی از حقیقت، حظی و بهره‌ای برای آنان نخواهد بود. پیش از ما، از مشایخ و مراجع بزرگ مسلمانان در این زمینه سؤالاتی شده، و آنان با فتواهای آشکار خود به جایزبودن این‌گونه امور حکم کرده‌اند که به‌طور مکرر نیز چاپ و منتشر شده، و بازگوکنندۀ این حقیقت است که شعایر حسینی را باید عظمت داد. من هم آنان را تأیید می‌کنم و با آنان در این امور موافقم و می‌گویم واردشدن در آتشی که ایمن باشد، برای انسان از ضررش جایز است. باید به گفته‌های افراد بی‌خرد که برخلاف نظریات مراجع و اساطین فقه سخن می‌گویند، توجه نداشت و گفته‌های آنان را به دیوار کوبید (نک‍ : ربانی، 62).
محمود شاهرودی دربارۀ داخل‌شدن در آتش، در ایام عزاداری عاشورای حسینی، چنین می‌گوید: رفتن در آتش، زمانی مانع ندارد که مستلزم حرامی نباشد (نک‍ : همو، 64).
سید مرتضى فیروزآبادی در پاسخ استفتایی در 16 صفر 1384 می‌نویسد: و اما داخل‌شدن در آتش، گفته می‌شود شک و شبهه در جایزبودن آن نیست و مباح‌بودن آن این است که بر حرمتش دلیلی وجود ندارد؛ پس این عمل بدعت و تشریع نیست (نک‍ : همو، 69).
سید علی فانی اصفهانی این فتوا را داده است: ما شعایر حسینی را برترین راه نزدیک به خدای بزرگ و نزدیک‌ترین وسیله به رسول خدا (ص) و ائمۀ اطهار (ع) می‌بینیم؛ زیرا به‌وسیلۀ شعایر دینی، مقصد پیشوایان معصوم زنده می‌گردد. اینک به فایدۀ شعایر حسینی، یعنی ذکر منقبت و مصیبت و مراثی در مجالس و منابر، گریه برای امام حسین و اهل بیت (ع) و اصحاب آن بزرگوار، بر سینه و صورت زدن و زنجیرزدن، سیر مواکب در راهها و خیابانها، و حتى قمه‌زنی، شبیه‌خوانی، طبل‌زنی و واردشدن در آتش، اشاره می‌شود (نک‍ : همو، 85).
علی حسینی اصفهانی در 14 صفر 1384 در پاسخ به پرسشی می‌گوید: چهارمین اشکالی که دربارۀ شعایر امام حسین و ائمۀ اطهار (ع) مطرح می‌شود، این است که زنجیرزنی، قمه‌زنی و رفتن در آتشْ اضرار به نفس، و حرام است و کار مستحب نباید از راه حرام انجام گیرد. او دربارۀ این اشکال می‌نویسد: ما دلیلی بر آن نداریم که امور فوق را حرام کرده باشد، درصورتی‌که منتهی به نقص عضو و قتل نفس نباشد ... و نیز داخل‌شدن در آتش، مطابق آنچه ما شنیده‌ایم، به‌نفس موجب هلاک نفس نمی‌باشد تا مشمول آیۀ «وَلاتَقْتُلوا اَنْفُسَکُم» (نساء / 4 / 29) و قول معصوم (المؤمن لایقتل نفسه) گردد (نک‍ : همو، 92-93). با وجود فتواهای موافق با حضور آتش در سوگواری، این آیین نتوانست در فرهنگ ایرانی استوار بماند.

مآخذ

الئاریوس، آدام، سفرنامه، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، 1385 ش؛ باقی، عمادالدین، تحقیقات میدانی؛ ربانی خلخالی، علی، عزاداری از دیدگاه مرجعیت شیعه، قم، 1415 ق؛ قرآن کریم؛ کمپفر، انگلبرت، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1363 ش؛ هالیستر، ج. ن.، تشیع در هند، ترجمۀ آزرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، 1373 ش.

عمادالدین باقی