عاق والدین

عاقِّ والِدِیْن، از منظومه‌های ادب عامه که در قالب مثنوی سروده شده است. این مثنوی کوتاه که دارای 134 بیت، و به وزن مثنوی مولوی (بحر رمل) سروده شده است، داستان پیرزنی است که با شفاعت امام حسین (ع) از گناه فرزند درمی‌گذرد. سرایندۀ داستان، مثل بیشتر داستانهای ادب عامه، ناشناس است.
عاق والدین را باید در شمار داستانهای دینی قرار داد که هدف آن آموزشی ـ اخلاقی است و آن را نوعی عبرت‎نامه می‌توان شمرد. روایتی از این داستان در آثار کتبی دیده نشده است. زمان وقوع داستان، عصر پیامبر (ص)، و جغرافیای آن در سرزمینهای عربی است. شکل روایت، مکتوب است و در میان مردم رواج دارد. ازآنجاکه نسخه‎های خطی این اثر در دست نیست، می‎توان حدس زد که نخست به‌صورت سنگی چاپ شده است که دراین‌صورت، چاپ آن به دورۀ قاجار، یا دقیق‎تر، به سال 1308 ق / 1891 م باز می‎گردد. سطح ادبی اشعار، نازل، و با لغزشهای وزنی و زبانی همراه است.
داستان عاق والدین این‌گونه آغاز می‎شود: گوش کن ای شیعۀ نیکو نهاد / داستانی تازه آوردم به یاد / / گویم اینک قصۀ سلمان فارس / بود اصحاب شه نیکو اساس (نک‍ : ص 2).
روزی سلمان فارسی برای فاتحه‎خوانی به گورستان می‎رود و قبری می‌بیند که آتش از آن شعله می‌کشد؛ پس پیامبر (ص) را آگاه می‎سازد. جوانی که در قبر در حال سوختن است، خطاب به پیامبر (ص) می‎گوید: من عاشق دختری یهودی بودم و با او ازدواج کردم؛ اما با فتنه‎انگیزی او، مادرم را در تنور انداختم. مادرم مرا نفرین و عاق کرد. من از هنگام مرگ تاکنون در آتش می‎سوزم. پیامبر (ص) مادر پیر او را احضار می‎کند تا جوان را ببخشاید؛ اما پیرزن شفاعت پیامبر (ص) را نمی‎پذیرد و از خدا می‎خواهد عذاب جوان را افزون کند. بار دیگر، حضرت فاطمه و امام حسن (ع) شفاعت جوان را نزد مادرش می‎کنند، اما مادر نمی‎پذیرد. سرانجام، مادر با شفاعت امام حسین (ع)، به پاس شهادت غریبانۀ او در کربلا، فرزند را می‎بخشاید. براساس این داستان، تعزیه‎نامه‎ای نیز ساخته شده بود که تعزیه‎خوانان اجرا می‎کردند (نک‍ : شهیدی، 293). پرده‎خوانان نیز این داستان را با استفاده از پرده می‎خواندند. 
سرچشمۀ این داستان می‎تواند حدیثی از پیامبر اکرم (ص) دربارۀ عاق والدین (نوری، 15 / 194) و شماری از آیات قرآن کریم دربارۀ ضرورت احترام به پدر و مادر باشد.
درونمایۀ اصلی داستان این است که بی‎احترامی به والدین و آزار آنها عذاب و خشم الٰهی را در پی دارد و نفرین والدین مایۀ عذاب و بدبختی است. داستان اشاره‎ای نیز به تأثیر شفاعت اهل بیت، به‌ویژه امام حسین (ع) دارد. سراینده با گوشزدکردن یکی از اصول تربیتی اسلام، ماجرا را به واقعۀ کربلا مرتبط می‎کند و در نهایت، با ورود سلمان فارسی به داستان، بر عنصر ایرانی پای می‎فشرد. 
«آتش از گور درآمدن» نشانۀ عذاب بدکاران بوده است؛ عبدالله بن عمر در گورستانی می‎بیند که گوری باز می‎شود و مردی از گور بیرون می‎آید درحالی‌که زنجیری آتشین در گردن دارد و دستانش بسته است و در آتش می‎سوزد و فردی دیگر او را با تازیانۀ آتشین می‎زند («بستان ... »، 332-333). به روایتی دیگر، حضرت عیسى (ع) در حال گذر از گورستان، از گوری صدای ناله و زاری می‎شنود، از مرده می‎پرسد: چرا می‎نالی؟ می‎گوید: پس از آنکه دفن شدم، خداوند دو فرشتۀ عذاب را فرستاد تا گور مرا پر از آتش کنند. آن دو مدام مرا می‎سوزانند؛ زیرا میان دو برادر خصومت افکندم (هزار ... ، 2)؛ در روایتی نیز مردی جنازۀ خواهر مرده‎اش را دفن می‎کند؛ هنگامی‌که می‌خواهد کیسه‎ای را که به‌اشتباه در قبر گذاشته است، بردارد، جنازۀ خواهرش را در آتش می‎بیند؛ زیرا خواهرش در خواندن نماز اول وقت سستی می‎کرده است (قاضی، 81).
عاق والدین در مثلهای ایرانی نیز بازتابی گسترده داشته است؛ برای نمونه، «آخر و عاقبت نسیه‌بگیر و عاق والدین یکی است» (ذوالفقاری، 1 / 188)، و یا «عاق معلم از عاق پدر بدتر است» (شکورزاده، 711). مثل معروف «اگر تو مرا عاق کردی، من هم تو را عوق می‎کنم»، داستانی دارد که در ریاض‎الحکایات این‌گونه آمده است: پدری پسر را می‎گفت: «اگر گفته‎های مرا فرمان نکنی تو را عاق کنم»، پسر جواب داد: «من نیز در عوض تو را عوق سازم». پدر پرسید: «عوق چگونه باشد»؟ پسر پاسخ داد: «شبانگاه بر آستانۀ مساجد و حمامها پلیدی کنم و شبگیر چون مسلمانان بدین دو جای آمدوشد کنند، کفش و جامه‎شان بیالاید و بر پدر مرتکب، لعن فرستند» (شریف، 209).
در باورهای عامه چند چیز است که برکت را از خانه می‎برد، یکی از آنها، نافرمانی نسبت به پدر و مادر است (سبزواری، 97). همچنین گفته شده است که گل زبان‌پس‌قفا دختری بوده که عاق والدین شده، و مادرش او را نفرین کرده است و حالا زبانش از عقب درمی‎آید (هدایت، 122). فرزندان عاق‌شده معمولاً از ارث محروم می‎شوند: پسرانی که ناخلف باشند / بَری از ارث کرده، عاق کنید (ادیب‎الممالک، 1 / 487) «عاق‌کردن» و «عاق‌شدن» در شعر شاعران مضمون رایجی است: فرزندِ عاق، ریشِ پدر گیرد، ابتدا / فَحلِ نَبَهره، دست به مادر برد، نخست (خاقانی، 2 / 1127).
عاق والدین چندین بار به‌صورت سنگی چاپ شده است. داستان گویا با الهام از پرده‎های مذهبی نوشته شده است. دو شمایل از داستان عاق والدین در دست است که به خط چاوشی نوشته شده، و بهای جزوۀ شمایل‎نامۀ آن 3 ریال بوده است؛ اما معلوم نیست که در چه سالی به چاپ رسیده است. شمایل‎نامه‎ای دیگر از همین داستان وجود دارد که به خط محمد صانعی خوانساری در 10 مرداد 1327 به چاپ رسیده، اما مشخص نیست که در کدام چاپخانه ار آن انجام شده است. در این شمایل‎نگاری که به‌صورت سیاه و سفید است، نقاشان هنر عامه، باورها و اعتقادهای خود را به گونه‎ای بسیار زیبا انعکاس داده‎اند.

مآخذ

ادیب‎الممالک، محمدصادق، دیوان، به کوشش مجتبى برزآبادی فراهانی، تهران، 1380 ش؛ «بستان العارفین»، منسوب به محمد بن احمد طبسی، دو رسالۀ فارسی کهن در تصوف، به کوشش احمدعلی رجایی، تهران، 1354 ش؛ خاقانی شروانی، دیوان، به کوشش جلال‎الدین کزازی، تهران، 1375 ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‎المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ سبزواری، اسماعیل، ید و منبر (حیوانات و طیور)، به کوشش محمدباقر بهبودی، تهران، 1352 ش؛ شریف کاشانی، حبیب‎الله، ریاض الحکایات، چ سنگی، کاشان، 1352 ش؛ شکورزادۀ بلوری، ابراهیم، دوازده‌هزار مثل فارسی و سی‎هزار معادل آنها، مشهد، 1380 ش؛ شهیدی، عنایت‌الله، پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، به کوشش علی بلوکباشی، تهران، 1380 ش؛ عاق والدین، از مؤلفی ناشناس، به کوشش محمد آقا مهدی‎زاده، بی‎تا، تاجر کتاب‌فروش؛ قاضی قضاعی، محمد، شرح فارسی شهاب الاخبار (کلمات قصار پیغمبر خاتم)، به کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1361 ش؛ نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسایل، قم، 1407 ق / 1987 م؛ هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، 1342 ش؛ هزار حکایت صوفیان و ... ، از مؤلفی ناشناس، چ تصویری، به کوشش ایرج افشار و محمود امیدسالار، تهران، 1382 ش.

حسن ذوالفقاری