طوطی

در کتاب عجایب هند، ضمن شرح عادات و سنن عجیب هندیان در خصوص رسم «بلا و جر» شدن، که به مفهوم جان‌نثارشدن و شریک‌شدن در سرنوشت فرد است، به داستانی اشاره می‌شود که در آن پادشاه بزرگ هند، بلا و جر طوطی خود می‌شود؛ پادشاه مشغول صرف طعام است و از طوطی دعوت می‌کند که با او هم‌سفره شود. طوطی که از وجود گربه هراس دارد، از درخواست شاه سر باز می‌زند و شاه برای مجاب‌کردن او عهد می‌کند که بلا و جر طوطی شود و بنابر رسم این کار، اندکی از غذای طوطی را می‌خورد. طوطی چون عهد شاه را می‌بیند، به کنار سفره می‌آید، اما در آن لحظه گربه‌ای به او حمله کرده، سر او را از بدن جدا می‌کند. پادشاه پیکر بی‌جان طوطی را غرق در کافور می‌کند و تا دو سال گرد شهر می‌چرخاند، تااینکه با گلایۀ بزرگان مواجه می‌شود و درنهایت برای وفای به عهد بلا و جری طوطی، خود را در گودالی از آتش می‌سوزاند و بنابر تکلیف، بلا و جران پادشاه و بلا و جران آنها نیز خود را می‌سوزانند (رامهرمزی، 91-94).
افزون‌براین می‌توان به افسانه‌هایی اشاره کرد که طوطی در آنها نقش فرعی دارد؛ برای نمونه، در داستان شاه و وزیر نیز پادشاه که با نیرنگ وزیر از جلد خود بیرون آمده و در جلد آهویی گرفتار شده است، جسد طوطی مرده‌ای را می‌یابد و در جلد طوطی می‌رود. سپس با حربه‌های مختلف خود را به قصر می‌رساند و چون به‌عنوان طوطی سخن‌گو همدم همسر خویش می‌شود، حقیقت ماجرا را به وی می‌گوید؛ بدین‌ترتیب به یاری همسر خود، وزیر را فریب داده، به جلد خویش بازمی‌گردد (خزاعی، 315-323). این داستان با کد 678 آرنه ـ تـامپسون: شاه روح خود را به یک طوطی منتقل می‌کند، مطابق است (مارتسلف، 142). روایت کتبی این داستان در چهل‌طوطی (نک‍ : «چهل‌طوطی»، 1031-1035؛ چهل‌طوطی، چ بگدانف، گ 52-60؛ همان، چ فقیر، گ 80-87؛ همان، چ نهضت، گ 33-35؛ حکایت ... ، 55- 59) و در طوطی‌نامه نیز به گونه‌ای دیگر آمده است (نخشبی، 371؛ ثغری، 518). محجوب ریشۀ این داستان را در منابع هندی نشان داده است (نک‍ : ادبیات، 437) و پتی دُلاکروا محقق فرانسوی نیـز این داستان را در هزارویک‌روز (تقلیدی از هزارویک‌شب) آورده است (ص 230-240). 
در داستان نوش‌آفرین گوهرتاج، هنگامی‌که علقمۀ دیوْ نوش‌آفرین را می‌رباید، فیّاض عابد پیشگویی می‌کند که شاهزاده‌ای دختر را نجات خواهد داد. در ادامه، طوطی‌ای را به‌گونۀ طلسم به شاه می‌دهد؛ طوقی از طلا در گردن طوطی انداخته، اسمی از اسمای اعظم در گوش وی می‌خواند. سپس تعیین می‌کند که هرکس از شاهزادگان، طلسم این طوطی را بگشاید و طوطی در دستان او گویا شود، نجات‌دهندۀ نوش‌آفرین است و این کار را به اتمام خواهد رسانید و دختر به او تعلق می‌گیرد. بدین‌ترتیب، طلسم به دست شاهزاده ابراهیم شکسته می‌شود؛ طوطی در دست او گویا می‌شود و «با زبان فصیح»، پس از ثنای خدا و نعت رسول (ص)، به شاهزاده نوید کامیابی می‌دهد (ص 49-51).
همچنین می‌توان به لطیفه‌ای اشاره کرد که در آن ملانصرالدین در بازار، قیمت و ارزش طوطی سخن‌گویی را می‌بیند که 12 سکه است و تلاش می‌کند که بوقلمون خود را که به‌لحاظ جثه بزرگ‌تر از طوطی است، با قیمت بیشتری بفروشد (محمدقلی‌زاده، 359-361).

ب ـ باورها

در آثار گذشتگان و نیز در فرهنگ روزمرۀ مردم، باورهایی دربارۀ طوطی وجود دارد که به نظر می‌رسد بیشتر آنها در ویژگیهای خاص این پرنده، همچون سخن‌گویی ریشه دارد. برای نمونه، باور به اینکه خوردن زبان طوطی، زبان را فصیح می‌کند (دمیری، 114؛ حاسب، 192؛ نیز نک‍ : قزوینی، 614؛ شهمردان، 164؛ دنیسری، 239). در ادامه، به باورهایی در خصوص این پرنده اشاره می‌شود. خوردن دل و زبان طوطی شخص را دلیر و قوی‌دل می‌کند و باعث فصاحت و سرعت در تکلم می‌شود و لکنت زبان را از بین می‌برد (مراغی، 155؛ عقیلی، 207؛ حکیم مؤمن، 79). گوشت طوطی گرم و خشک و منسوب به مشتری است. راحت‌الهضم و مفرح دل است و جهت التیام زخمهای مزمن مفید است. ضماد آن نیز جهت رفع زگیل مؤثر است (عقیلی، حکیم مؤمن، همانجاها). خوردن گوشت طوطی دل را قوی می‌کند، اما سبب گرفتگی زبان می‌شود (مراغی، همانجا؛ طوسی، عجایب المخلوقات، 530؛ شهمردان، همانجا).
خون طوطی برای ازبین‌بردن بیماری سپیدی چشم سودمند است (عقیلی، حکیم مؤمن، همانجاها). اگر خون طوطی را خشک کرده، بسایند و میان دو دوست بپاشند، میان آنها دشمنی ظاهر می‌گردد (دمیری، حاسب، قزوینی، همانجاها). سرگین طوطی برای چشم مفید است و اگر در حالت ناشتا آن را با آب‌غوره یا سرکه بسایند و مانند سرمه در چشم بکشند، چشم را روشن و پرنور می‌کند و ناخنه را از بین می‌برد (حاسب، دمیری، همانجاها؛ قزوینی، 614-615؛ مراغی، همانجا). اگر سرگین او را بر جراحتی بگذارند، مفید است (جمالی، 104). همچنین برای ازبین‌بردن خال و لک چهره و نیکوشدن رنگ رخسار سودمند است (عقیلی، حکیم مؤمن، همانجاها). اگر پر طوطی را در برج کبوتر افکنند، کبوتر از آنجا می‌گریزد (جمالی، همانجا). اگر چنگال طوطی را دود کنند، مگسها می‌گریزند (حاسب، همانجا). اگر طوطی نامنظم و زیاده‌ازحد جیرجیر کند و پرهای خود را بلیسد، توفان به وقوع خواهد پیوست (ذوالفقاری، باورها ... ، 812). نگه‌داشتن طوطی آمدنیامد دارد (هدایت، نیرنگستان، 131). از عجایب طوطی آن است که هرگز آب نمی‌خورد. اگر یک بار آب بخورد، هلاک می‌شود (قزوینی، 614). طوطی با گرگ دوستی دارد (طوسی، عجایب‌نامه، 273)، و به نسناس سخن‌گفتن می‌آموزد (ابن‌‌محدث، 40).

ج ـ تعبیر خواب

دیدن طوطی در خـواب، نشانۀ مرد بدشگون دروغ‌گو یا مرد دانشمند است و جوجه‌اش نشانۀ فرزند دانشمند یا کنیز و غلام یتیم است (دمیری، همانجا). در ایزدخواست معتقدند اگر کسی بلبل و طوطی و قمری به خواب ببیند، همسر خوب و زیبایی نصیبش می‌گردد (رنجبر، 503). ابن‌سیرین خواب‌دیدن طوطی را نشانۀ فرزندِ غلام دانسته، می‌گوید: اگر ببیند که طوطی از دست او بپرید، نشانۀ آن است که فرزند غلامش سفر کند. اگر ببیند که طوطی با وی سخن می‌گوید، نشانۀ این است که کاری کند که مردم از آن به شگفت آیند. دیدن طوطی ماده در خواب، نشانۀ دختر دوشیزه، و طوطی نر، نشانۀ مردی پاک‌دین یا غلامی پارسا ست. حضرت صادق (ع) می‌فرماید: دیدن طوطی در خواب نشانۀ 3 چیز است: نخستْ فرزند، دوم دختر دوشیزه، و سوم شاگردی جَلد (نک‍ : حبیش، 317).

د ـ مثلها

طوطی در امثال فراوانی بازتاب دارد که به چند مورد آن اشاره می‌شود: طوطی به‌سبب زبان، در حبس گرفتار آمد (طوسی، عجایب المخلوقات، 529)؛ بچه حکم طوطی دارد (دهخدا، 1 / 390؛ نیز نک‍ : کتیرایی، 95)؛ طوطی‌اش یاد هندوستان کرده؛ طوطی‌وار یا طوطی‌واری سخن‌گفتن (به مفهوم گفتار بی‌تعقل) (دهخدا، 2 / 1077)؛ نعامه و طوطی دو طایرند ولیک / غذای آن شکر آمد، غذای این اخگر (همو، 4 / 1816)؛ جلوۀ آیینه طوطی را شکرخا می‌کند (ذوالفقاری، فرهنگ ... ، 1 / 748)؛ قصۀ چهل‌طوطی می‌گویی؟ (امینی، 432)؛ طوطی پس آینه است (هبله‌رودی، مجمع ... ، 105)؛ طوطی را بذار دهان قند (شهری، 484)؛ طوطی هم نطق و بز هم ریش و خر (سگ) هم جان دارد (ذوالفقاری، همان، 1 / 208)؛ صحبت طوطی سخنور می‌کند آیینه را (همان، 1 / 1283).

مآخذ

ابن‌محدث تبریزی، عجایب الدنیا، به کوشش علی نویدی ملاطی، تهران، 1397 ش؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، به کوشش محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، 1378 ش؛ ارشاد، فرهنگ، مهاجرت تاریخی ایرانیان به هند، تهران، 1379 ش؛ امینی، امیرقلی، فرهنگ عوام، تهران، 1371 ش؛ بشرا، محمد، افسانه‌ها و باورداشتهای مردم‌شناختی جانوران و گیاهان در گیلان (1. پرندگان)، رشت، 1380 ش؛ بهروزی‌راد، بهروز، «معرفی پرندگان فضای سبز شهر تهران، خانوادۀ طوطی»، موج سبز، تهران، 1389 ش، شم‍ 35؛ بهمن کیقباد، قصۀ سنجان، به کوشش هاشم رضی، تهران، 1350 ش؛ پتی دُلاکروا، ف.، هزارویک‌روز، ترجمۀ محمدحسن میرزا کمال‌الدوله و محمدکریم خان سرتیپ، به کوشش رضا طاهری، تهران، 1397 ش؛ پورنامداریان، تقی، رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، تهران، 1375 ش؛ پیشاوری، نگارستان عجائب و غرائب، تهران، کتاب‌فروشی ادبیۀ ناصر خسرو؛ تاکه‌هارا، شین و احمد وکیلیان، افسانه‌های ایرانی، به روایت دیروز و امروز، تهران، 1384 ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1393 ش؛ ثغری، عماد، طوطی‌نامه (جواهر الاسمار)، به کوشش شمس‌الدین آل‌احمد، تهران، 1385 ش؛ جامع الحکایات، به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری (قنواتی)، تهران، 1390 ش؛ همان، به کوشش محمد جعفری (قنواتی)، تهران، 1391 ش؛ جعفری (قنواتی)، محمد و احمد وکیلیان، مثنوی و مردم (روایتهای شفاهی قصه‌های مثنوی)، تهران، 1394 ش؛ جمالی یزدی، مطهر، فرخ‌نامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1346 ش؛ جناب اصفهانی، علی، فرهنگ مردم اصفهان، ترجمۀ بخشی از سیاحت‌نامۀ شاردن، به کوشش رضوان پورعصار، اصفهان، 1385 ش؛ «چهل‌طوطی»، ادبیات مکتب‌خانه‌ای ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری، تهران، 1391 ش، ج 2؛ چهل‌طوطی، به کوشش ل. بگدانف، پاریس، 1926 م؛ همان، مورخ 1264 ق، چ تصویری، به کوشش عباداللٰه فقیر؛ همان، نهضت شرق، تهران، 1345 ش؛ حاسب طبری، محمد، تحفة الغرایب، به کوشش جلال متینی، تهران، 1391 ش؛ حافظ، دیوان، به کوشش حسن ذوالفقاری و ابوالفضل علی‌محمدی، تهران، 1381 ش؛ حبیش تفلیسی، کامل التعبیر، تهران، 1326 ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362 ش؛ حکایت شیرین‌عبارت چهل‌طوطی، چ سنگی، موجود در کتابخانۀ مرکز، شم‍ 755‘4؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به کوشش روجا رحیمی، تهران، 1386 ش؛ خاقانی شروانی، تحفة العراقین، به کوشش یحیى قریب، تهران، 1333 ش؛ همو، دیوان، به کوشش جهانگیر منصور، تهران، 1375 ش؛ خزاعی، حمیدرضا، بازنویسی افسانه‌های صبحیِ صبحی مهتدی، مشهد، 1385 ش؛ داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، تهران، 1362 ش؛ دمشقی، محمد، نخبة ‌الدهر، ترجمۀ حمید طبیبیان، تهران، 1357 ش؛ دمیری، محمد، حیاة ‌الحیوان الکبرى، بیروت، دارالفکر؛ دنیسری، محمد، نوادر التبادر لتحفة ‌البهادر، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ دهخدا، علی‌اکبر، امثال و حکم، تهران، 1363 ش؛ دیه‌جی، عبدالرحمان، افسانه‌های ترکمن، تهران، 1375 ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ همو و علی‌اکبر شیری، باورهای عامیانۀ مردم ایران، تهران، 1394 ش؛ رامهرمزی، بزرگ، عجایب هند، ترجمۀ محمد ملک‌زاده، تهران، 1348 ش؛ رستم الحکما، محمدهاشم، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1352 ش؛ رنجبر، حسین و دیگران، سرزمین و فرهنگ مردم ایزدخواست، تهران، 1373 ش؛ زرین‌کوب، عبدالحسین، سرّ نی، تهران، 1378 ش؛ سالمی، نورالدین، افسانه‌های مردم آذربایجان، تهران، 1391 ش؛ سعدی، گلستان، به کوشش نوراللٰه یزدان‌پرست، تهران، 1361 ش؛ شهری، جعفر، قند و نمک، تهران، 1384 ش؛ شهمردان بن ابی‌الخیر، نزهت‌نامۀ علایی، به کوشش فرهنگ جهانپور، تهران، 1362 ش؛ صباغ‌پور، طیبه و مهناز شایسته‌فر، «بررسی نقش‌مایۀ نمادین پرنده در فرشهای صفویه و قاجار از نظر شکل و محتوا»، نگره، تهران، 1389 ش، شم‍ 14؛ صبحی مهتدی، فضل‌الله، افسانه‌های کهن ایرانی، تهران، 1384 ش؛ همو، عمو نوروز، مشهد، 1383 ش؛ طوسی، محمد، عجایب المخلوقات، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1345 ش؛ همو، عجایب‌نامه، به کوشش جعفر مدرس صادقی، تهران، 1375 ش؛ ظهیری سمرقندی، محمد، سندبادنامه، به کوشش محمدباقر کمال‌الدینی، تهران، 1392 ش؛ عسکرانی، محمدرضا و محمد پیری، «پناه‌بردن ایرانیان به سرزمین هند هنگام یورش مغولان»، فصلنامۀ مطالعات شبه‌قاره، زاهدان، 1393 ش، س 3، شم‍ 20؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، اسرارنامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1386 ش؛ عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن ‌الادویة، تهران، 1371 ش؛ غزالی، محمد، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، 1361 ش؛ غلام‌دوست، هادی، افسانه‌های گیلان، تهران، 1391 ش؛ غیاث اللغات، غیاث‌الدین محمد رامپوری، بمبئی، 1349 ق؛ فقیهی، علی‌اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، تهران، 1357 ش؛ قتالی، عبدالجلیل، هفتاد افسانه از افسانه‌های بندر خمیر (هرمزگان)، شیراز، 1389 ش؛ قزوینی، زکریا، عجایب المخلوقات، به کوشش یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه، قم، 1390 ش؛ کامی لاهیجی، علی‌، خواص الحیوان، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1393 ش؛ کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، 1378 ش؛ کمپفر، ا.، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1363 ش؛ کنبوی لاهوری، عنایت‌الله، بهار دانش، به کوشش حسن ذوالفقاری و عباس سعیدی، تهران، 1397 ش؛ کوشا، کفایت، «مهاجرت هنرمندان ایرانی به هند در دورۀ صفوی»، آینۀ میراث، تهران، 1383 ش، س 2، شم‍ 3؛ گلشیری، هوشنگ، نیمۀ تاریک ماه، تهران، 1382 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مارتسلف، اولریش، طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1391 ش؛ محجوب، محمدجعفر، ادبیات عامیانۀ ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1378 ش؛ همو، «میراث فرهنگی هند در تمدن اسلامی ایران»، ایران‌نـامـه، تهـران، 1369 ش، س 8، شم‍ 2؛ محمدقلـی‌زاده، جلیـل، ملا نصرالدین، به کوشش محسن قشمـی، تهـران، 1391 ش؛ مـراغی، عبدالهـادی، منـافع حیـوان، به کوشش محمد روشن، تهران، 1388 ش؛ «مرغ عشق»، تازه‌های دام، طیور و آبزیان، تهران، 1390 ش، س 8، شم‍ 40؛ مناجاتی، ایرج و سعید موحدی، قصه‌های مردم (گردآوری‌شده از روستاهای استان زنجان)، زنجان، 1373 ش؛ موسوی‌نیا، مهدی، «افسانۀ مهاجرت زردشتیان به هند»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، تهران، 1389 ش، شم‍ 149؛ مولوی، مثنوی معنوی، به کوشش محمد استعلامی، تهران، 1369 ش؛ مونس‌الدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، 1380 ش؛ میهن‌دوست، محسن، باکره‌های پری‌زاد، تهران، 1372 ش؛ نخشبی، ضیاء‌الدین، طوطی‌نامه، به کوشش فتح‌اللٰه مجتبائی و غلامعلی آریا، تهران، 1373 ش؛ نسوی، علی، بازنامه، به کوشش علی غروی، تهران، 1354 ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر و عباس شیرزادی آهودشتی، از آیین تا نمایش، تهران، 1391 ش؛ نظامی گنجوی، خمسه، به کوشش سامیه بصیرمژدهی، تهران، 1383 ش؛ نماینده، مهلا، «پرندگان زینتی را چگونه درمان کنیم؟»، کتاب ماه علوم و فنون، تهران، 1392 ش، شم‍ 83؛ نوش‌آفرین گوهرتاج، به کوشش نسرین اسکندری و اکبر اسکندری، شیراز، 1395 ش؛ ویلز، چ. ج.، ایران در یک قرن پیش، ترجمۀ غلامحسین قراگزلو، تهران، 1368 ش؛ هبله‌رودی، محمدعلی، جامع التمثیل، به کوشش حسن ذوالفقاری، تهران، 1390 ش؛ همو، مجمع الامثال، به کوشش صادق کیا، تهران، 1344 ش؛ هدایت، صادق، مجموعه‌ای از آثار، به کوشش محمد بهارلو، تهران، 1372 ش؛ همو، نیرنگستان، تهران، 1342 ش؛ هزارویک‌شب، ترجمۀ عبداللطیف طسوجی، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1337 ش؛ هفت‌لشکر، به کوشش مهران افشاری و مهدی مداینی، تهران، 1377 ش؛ نیز: 

Rypka, J., «Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods», The Cambridge History of Iran, vol. V, ed. J. A. Boyle, Cambridge, 1968; Williams, A., The Zoroastrian Myth of Migration From Iran and Settlement in the Indian Diaspora, Leiden / Boston, 2009; Yarshater, E., introd. The Cambridge History of Iran, vol. III(1), ed. id., Cambridge, 2006.
زهرا محمدحسنی صغیری