طناب بازی

طَنابْ‌بازی، نوعی بازی یا ورزش جست‌و‌خیزی رایج میان نوجوانان و جوانان با بهره‌گیری از طناب. 
در گونۀ رایج «طِنُب» (سروشیان، 116) یا طناب‌بازی، بازیکن دو سر طنابی را بین انگشتان سبابه و کف دستها می‌گیرد و بازو و آرنج را به بدن می‌چسباند. دستها با زاویۀ °45 به طرف خارج با فاصلۀ 30 سانتی‌متر از بدن قرار می‌گیرند. سپس وی مچ دستها را شل نگه می‌دارد و طناب را دور بدن خود، از پایین به بالا یا از بالای سر به پایین، با حرکت هماهنگ دستها می‌گرداند (انوری، 5 / 4903؛ محمدی، 17) و هر بار که انحنای وسط طناب به نزدیک پاها می‌رسد، پاها را به حالت پرش، در حدود 4 تا 10 سانتی‌متر از سطح زمین بالا می‌آورد و طناب را از زیر آنها می‌گذراند و این حرکت را تکرار می‌کند (همانجا؛ انوری و گازرانی، 2 / 624-625). 
طنابِ بازیْ ریسمانی محکم و درهم‌تنیده است (انوری، 5 / 4902) که از چند رشتۀ کلفت و دراز از نخهای به‌هم‌تابیدۀ پنبه‌ای یا نایلونی بافته می‌شود (همو و گازرانی، 2 / 624) و در دو انتهای آن، دو تا دسته (گاهی از جنس کائوچو) قرار می‌گیرد (انوری، همانجا). 
درازای طناب در حدود 5 / 1 تا 2 یا 3 متر است (شریعتی، 51). اندازۀ طناب برای هر بازیکن به‌این‌صورت تعیین می‌شود که اگر او با دردست‌گرفتن دسته‌های طناب، روی آن بایستد و دسته‌های طناب، به‌طور افقی، پایین‌تر از خط کمر و یا بالاتر از آن قرار گیرند، آن طناب برای بازیکن کوتاه یا بلند است و باید اندازه‌اش تنظیم شود (محمدی، 21). البته با افزایش تعداد بازیکنان، طول طناب نیز افزایش می‌یابد (نک‍ : دنبالۀ مقاله). 
فضای باز حیاط، کوچه و یا دشت و صحرا به ابعاد 3×3×3 متر برای بازی مناسب است. 
در طناب‌بازیْ افراد در سنین مختلف و با قدهای متفاوت می‌توانند شرکت کنند؛ اما چون این بازی، بیشتر مناسب دورۀ دبستان و آغاز نوجوانی به شمار می‌رود (بلوکباشی، 19)، در میان دو گروه نوجوان و جوان بیشتر متداول است. شکل سادۀ بازی برای مهارت و زبردستی بیشتر، برای نوجوانان 6 تا 12ساله (صداقت‌کیش، 13) مناسب است و صورت پیشرفتۀ آن در تمرینهای بدن‌‌سازی (وکیلیان، 62) برای هماهنگی حرکت پاها، و در میان قهرمانان ورزشی و ورزش‌کاران حرفه‌ای، به‌ویژه بوکسورها و کشتی‌گیران، به کار گرفته می‌شود. 
اگرچه دختران ایرانی بیشتر طرف‌دار طناب‌بازی‌اند، این بازی در میان پسران نیز رایج است (صفی‌نژاد، 339؛ وکیلیان، همانجا؛ رضایی، 541؛ نیز نک‍ : ستوده، 1 / 126). 

انواع طناب‌بازی

این بازی هم به‌صورت فردی و هم به‌شکل گروهی اجرا می‌شود. 
در بازی انفرادی، بازیگر طناب را به گردش درمی‌آورد و با این شیوه‌ها از روی آن می‌پرد: 1. با پاهای جفت‌شده و بدون جابه‌جاشدن؛ 2. پریدن آزاد تا آنجا که ممکن است. بازیکن می‌شمرد و بچه‌ها با او همراهی می‌کنند؛ 3. چرخیدن به دور خود در دو حالت آهسته و تند و شمردن حرکات؛ 4. طناب‌انداختن به‌طور متناوب از پشت و جلو؛ 5. طناب‌انداختن به‌گونۀ قیچی که در هنگام پریدن، دستها به ‌هم نزدیک می‌شود؛ 6. طناب‌بازی و طی یک مسیر، مثلاً رفتن به خانۀ دوست یا همسایه، یا خرید از سر کوچه؛ 7. نوع خاصی از بازی تک‌نفره گاه به‌صورت دونفره اجرا می‌شود، به این ترتیب که یکی از هم‌بازیها وارد حلقۀ طناب می‌شود و هم‌زمان با بازیکنی که مشغول طناب‌زدن است، به هوا می‌پرد (لوکو، 76)؛ 8. طناب‌انداختن به‌گونۀ «پنجه و پاشنه»، «گهواره» و «ضربدر» (محمدی، 19). 
در نوع گروهی نیز بازی به‌صورتهای متفاوتی اجرا می‌شود که از آن جمله است: 
1. یک سر طناب را به درختی می‌بندند و سر دیگر را به دست کودکی می‌دهند (لوکو، همانجا). نمونۀ این بازی در میان نوجوانان ایلامی به «هَرَزان» معروف است؛ به این صورت که بازیکن یک سر طنابی را به‌صورت افقی به درختی می‌بندد و با آن حرکات مختلفی را به نمایش می‌گذارد. گاهی حرکات جنبۀ استقامتی پیدا می‌کند و بازیکن فرد دیگری را روی شـانه‌هـای خود می‌نشـاند و بازی می‌کند (نک‍ : محمدی <کلهر>، 1 / 205). 
2. در شکل دیگر بازی گروهی، دست‌کم 3 نفر لازم است (مهرپویا، 44). دو نفر دو سر طنابی را می‌گیرند و آن را تاب می‌دهند. چند تن که به‌ردیف پشت سر هم ایستاده‌اند، یکی‌یکی جلو می‌روند و با گفتن «شمع و گل و پروانه / سوسن، سمبل، افسانه»، از روی آن می‌پرند (وکیلیان، 62). این بازی به شکلهای مختلف اجرا می‌شود: 
الف ـ ترتیبی: در آن هر فرد به شمارۀ معین مثلاً 10 بار از روی طناب می‌جهد و جای خود را به نفر بعدی می‌دهد و خود در انتهای صف قرار می‌گیرد و تا هنگامی‌که دوباره نوبت او برسد، منتظر می‌ماند. این شکل را ورزش‌کاران انجام می‌دهند (شاملو، دفتر 1 / 472). 
ب ـ استقامتی: در این شیـوه، هر فرد آن‌قـدر از روی طناب می‌جهد تا خسته شود یا پایش به طناب گیر کند و دیگر نتواند بپرد؛ در این صورت سوخته محسوب می‌شود و باید جایش را با یکی از بازیکنانی که طناب را می‌چرخاند، عوض کند. درضمن، تعداد پرشها شمرده می‌شود و طبعاً کسی برنده خواهد بود که مدت بیشتری استقامت ورزد (همو، نیز مهرپویا، همانجاها). 
ج ـ رفت‌و‌آمد: نخست دو بازیکنی که دو سر طناب را در دست دارند، شروع به گرداندن آن می‌کنند و بازیکنِ سوم سعی می‌کند برای واردشدن در طناب، لحظه‌ای را که طناب در هوا ست، انتخاب کند و آنگاه بدان وارد یا از آن خارج شود (لوکو، همانجا). 
3. مار خشمگین: اوستا یک سر طناب بلند و کلفتی را که روی زمین قرار دارد، در دست می‌گیرد و تکانهای شدید بدان می‌دهد. بازیکنان، که در کنار طناب به صف ایستاده‌اند، باید مرتباً از روی آن به این طرف و آن طرف بپرند؛ به‌گونه‌ای‌که طناب به پاهایشان نخورد. هرکس خطا کند، جریمه یا اخراج می‌شود. می‌توان طناب را با دو بازیکن که دو سر آن را می‌گیرند و حرکات دستشان را باهم هماهنگ می‌کنند، به حرکت درآورد (همو، 74). 
4. برداشتن دستمال: بازیکنان دایره‌وار می‌ایستند و طنابی را که از جلو همۀ آنها عبور کرده است، با یکی از دستهای خود می‌گیرند. دو سر طناب به هم گره خورده است. آنگاه اوستا در پشت سر هریک از بازیکنان، دستمالی را روی زمین می‌اندازد. با علامت او، آنها بدون آنکه طناب را رها کنند، باید بتوانند دستمال را به دست آورند؛ هرکس نتواند، از بازی اخراج می‌شود. در دورهای بعدی، به‌سبب کم‌شدن تعداد بازیکنان، طناب نیز کوتاه‌تر می‌شود تا به دو فرد آخر برسد. 
5. پرش ارتفاع: دو فرد به‌عنوان سرگروه، دو سر طناب را نه‌چندان محکم می‌گیرند. دیگر بازیکنان در مقابل طناب، در یک ستون پشت سر هم می‌ایستند و در پی هم یکی‌یکی از روی طناب می‌پرند. هر بازیکنی که نتواند بپرد، از بازی خارج می‌شود. در دورهای بعدی، ارتفاع طناب برای کسانی‌که باقی می‌مانند، کمی بیشتر می‌شود. بازیکنی که تا آخرین مرحله بماند، برندۀ ‌بازی شمرده می‌شود (همو، 74-75). 

مآخذ

انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1382 ش؛ همو و منیژه گازرانی، فرهنگ نوجوان سخن، تهران، 1388 ش؛ بلوکباشی، علی، بازیهای کهن در ایران، تهران، 1386 ش؛ رضایی، جمال، بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1381 ش؛ ستوده، منوچهر، فرهنگ سمنانی ... ، تهران، 1342 ش؛ سروشیان، جمشیدسروش، فرهنگ بهدینان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1356 ش؛ شاملو، احمد، کتاب کوچه، حرف ب، تهران، 1377 ش؛ شریعتی، علی‌اکبر، بازیهای سنتی کودکان و نوجوانان در استان یزد، یزد، 1380 ش؛ صداقت‌کیش، جمشید، بازیهای محلی آباده، تهران، 1360 ش؛ صفی‌نژاد، جواد، مونوگرافی ده طالب‌آباد، تهران، 1355 ش؛ لوکو ـ گرومر، پولت، بازیهای ملل، ترجمۀ محمدرضـا شجـاع رضوی، مشهد، 1363 ش؛ محمدی، سردار، «آموزش طناب‌بازی»، رشد آموزش تربیت بدنی، تهران، 1384 ش، شم‍ 16؛ محمدی (کلهر)، آیت و فاطمه محمدی، فرهنگ بـازیهای محلی ایلام، تهران، 1383 ش؛ مهرپویا، جمشید، «بازیهای کودکان در ایران»، تلاش، تهران، 1351 ش، شم‍ 36؛ وکیلیان، احمد، «بازیهای کودکان ایران و جهان و پیوند فرهنگی آنها»، مجموعه‌مقالات نخستین همایش بازی، فرهنگ، جوانان، تهران، 1382 ش.

فاطمه شعبانی اصل