شرفشاهی

شَرَفْشاهی، دوبیتیهای محلی گیلکی، منسوب به حسن زمانی شرفشاهی دولایی، و نام آهنگی در موسیقی گیلان.
سید شرف‎الدین، ملقب به «شرفشاه» یا «شاه درویشان» (سواررخش، 3) و «پیر شرفشاه» از عارفان و صوفیان گیلان، در سدۀ 8 ق / 14 م (حاکی، «دیوان ... »، 60) و به روایتی، سدۀ 7 ق / 13 م (نک‍ : محیط، 26؛ سواررخش، 4؛ ملت‌پرست، 382)، در تالش دولاب به دنیا آمد (سواررخش، 5). شرفشاه پس از مدتی به دارسرای رضوانشهر رفت، در همان‎جا مقیم شد و سرانجام در همان‌جا نیز فوت کرد (همانجا).
وی در دوران جوانی عاشق خواهر امیره‌ساسان، به نام خوری‌سو می‎شود و با او ازدواج می‌کند، اما در شب وصال خوری‌سو می‎میرد (حاکی، همان، 59؛ سواررخش، 9-12)؛ بدین‎ترتیب شرفشاه از عشق زمینی به عشق الٰهی می‎رسد.
آثار شرفشاه اینها ست: رساله در حکمت الٰهی، دیوان کبیر و دیوان کوچک.
در دیوان شرفشاه، 772 دوبیتی وجود دارد و چون هر دوبیتی از 4 مصراع تشکیل شده، در زبان محلی دوبیتیهای شرفشاه به «چهاردانه» معروف شده است (حاکی، «بررسی ... »، 24)، همان‌گونه که در بسیاری از مناطق ایران دوبیتی را چهاربیتو می‌گویند (نک‍ : ه‍ د، دوبیتی). در دیوان شرفشاه، تک‎بیتی، مثنوی و حتى سه‎بیتی نیز دیده می‎شود (نک‍ : حاکی، «دیوان»، 60، 66). وزن دوبیتیهای شرفشاهی در گروه ترانه‎های غیرعروضی، و به نظر برخی محققان، در ردیف اوزان تکیه‎ای قرار دارد (شمیسا، 271، 312؛ حاکی، «بررسی»، همانجا). 
دوبیتیهای شرفشاهی به لهجۀ گیلکی («آهنگ ... »، 20)، و بیشتر مضامین آن عرفانی و عاشقانه است (نک‍ : شمیسا، 271). در اشعار او الفاظ گفتاری نیز به چشم می‎خورد.
هرچند شرفشاه در اصل گیلانی و یا به قولی، تالشی است، ولی میان اشعار او و اشعار موسوم به امیری (ه‍ م) در مازندران از نظر سبک، محتوا، وزن و ساختار تشابه وجود دارد؛ ازاین‌رو، سبک شرفشاهی را سبک ویژۀ «کنارخزری» یا «تبری» می‎نامند (آذری، 153، 156). گاهی اشعار شرفشاهی در گیلان به‌اشتباه به امیر پازواری نسبت داده می‎شود (نصری، 64).
ترانه‎های شرفشاه با آهنگ مخصوصی همراه است که به آن «شرفشاهی» می‎گویند. طبق برخی روایات، این آهنگها را شرفشاه خود ساخته است (ملت‌پرست، 382). آهنگ شرفشاهی در دستگاه شور و در یکی از گوشه‎های پهلوی این دستگاه اجرا می‎شود (صراف، 108؛ ملت‌پرست، همانجا). نغمۀ شرفشاهی با ترانه‎های عامه و محلی شباهتی ندارد و در بین ترانه‎های محلی و آهنگ برخی از مایه‎های آواز قرار می‌گیرد («آهنگ»، همانجا). ابوالحسن صبا آهنگ یک دوبیتی‎ از اشعار شرفشاهی را براساس هجاهای آن به‌صورت نت درآورده است و این نت در دوبیتیهای دیگر قابل پیاده‌کردن نیست (حاکی، همان، 21).
آهنگ شرفشاهی در سراسر گیلان با تفاوتهایی اندک، در مراسم مذهبی، مرثیه‎خوانی و هنگام کار در مزارع و شالیزارها خوانده می‎شود (ملت‌پرست، همانجا)؛ همچنین دختران گیلانی در هنگام چیدن چای، با خواندن شرفشاهی، چهاردانه و دوبیتی‎ با هم مناظره می‎کنند که به این کار «پهلوی‎خوانی» می‌گویند (همانجا).

نمونه‎ای از شرفشاهی

پیرمردا بدِما بشکسته و قد کمانیا / جنازه‎ای بدوش دارا همچوشاه جوانیا / / بگفتما: اُی پیرمرد! دنیا کی میره، کی مانیا؟ / بگفتا: دنیا اَ پوچ، شاه به جهان نمانیا؛ یعنی: پیرمردی دیدم شکسته و چون کمانی خمیده که جنازۀ جوانی نورسته را بر شانه می‎برد. گفتم: ای پیرمرد! چه کسی از دنیا می‎رود و چه کسی می‎ماند؟ گفت: این دنیا پوچ است، شاه هم به جهان نمی‎ماند (نک‍ : میرعلی‎نقی، 76).

مآخذ

آذری، فاطمه، «تبریهای امیر و شرفشاه»، امیر پازواری از دیدگاه پژوهشگران و منتقدان، به کوشش جهانگیر نصری اشرفی و تیساپه اسدی، تهران، 1377 ش؛ «آهنگ شرفشاهی»، مجلـۀ موسیقـی، تهران، 1338 ش، شم‍ 33؛ حاکـی، عباس، «بررسی در وزن اشعار پیر شرفشاه دولایی»، ماهنامۀ گیله‌وا، رشت، 1371 ش، شم‍ 1؛ همو، «دیوان پیر شرفشاه دولایی»، گیلان‌نامه، به کوشش محمدتقی پوراحمد جکتاجی، رشت، 1366 ش؛ سواررخش، احمد، مقدمه بر دیوان کوچک حسن زمانی شرفشاهی، به کوشش همو، تهران، 1361 ش؛ شمیسا، سیروس، سیر رباعی در شعر فارسی، تهران، 1363 ش؛ صراف، ایرج، «شرفشاهی گوشه یا آهنگ»، گیلِ سو، به کوشش رحمت موسوی گیلانی و فریدون نوزاد، رشت، 1372 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، «شرفشاهی گیلانی»، فصلنامۀ موسیقی، تهران، 1320 ش، شم‍ 10-11؛ ملت‌پرست، عبدالله و فریدون پوررضا، «موسیقی گیلان»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، 1374 ش، ج 3؛ میرعلی‌نقی، علیرضا، «سلطان العشاق شرفشاه گیلانی»، ماهنامۀ شعر، تهران، 1372 ش، شم‍ 2؛ نصری اشرفی، جهانگیر، «نقالیهای ایران، البرز و نقل امیر و گوهر»، امیر پازواری ... (نک‍ : هم‍ ، آذری).

لیلا احمدی کمرپشتی