شترکشی

شُتُرْکُشی، نام فیلمی مستند به کارگردانی فرهاد ورهرام با رویکردی مردم‌شناسانه، دربارۀ مراسم عید قربان در شهر کاشان. این فیلم با تمرکز بر مراسم عید قربان و شتر‌قربانی در محلۀ ولی‌سلطان شهر کاشان، ضمن ثبت کامل این مراسم، بیننده را به شناختی عمیق‌تر از سایر جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی زندگی اهالی این شهر رهنمود می‌کند.
قربانی‌کردن شتر در روز عید قربان از جملۀ مراسمی است که همیشه در برخی از شهرهای ایران مرکزی، از‌جمله کاشان، بر‌پا می‌شده است (نک‍ : ه‍ د، شتر‌قربانی). فرهاد ورهرام در گزارشی کامل که برای ساخت این فیلم تهیه کرده، ضمن بررسی روایات سفرنامه‌نویسان و چگونگی اجرای این مراسم در گذشته، به گردآوری روایتهای قدیمی معتمدان و اهالی محلۀ ولی‌سلطان نیز پرداخته و پس از آن، شیوۀ امروزی اجرای قربانی را توصیف کرده که این همان شیوه‌ای است که آن را در فیلم به تصویر کشیده است. مهم‌ترین تفاوتی که در برگزاری این رسم در گذر زمان رخ داده، بیشتر‌شدن تعداد شترهای قربانی‌شده در این روز است، به‌طوری‌که به‌جای یک مراسم عمومی، که بانی آن شاه یا افراد متنفذ حکومتی و والی و جز اینها باشند، در 9 محلۀ کاشان این مراسم به‌صورت جداگانه برگزار می‌گردد. یکی از اینها، محلۀ «گذر میان‌درو» است که از 1368 ش، کبوتربازان آن به‌سبب اختلافشان با کبوتربازان محلۀ ولی‌سلطان، خودشان به‌صورت مستقل این مراسم را برگزار می‌کنند (ورهرام، 434، نیز حاشیۀ 1). این اتفاق سبب شده است که مراسم قربانی شتر به‌تدریج به نوعی رقابت میان محله‌های شهر، و به عاملی هویتی برای آنها تبدیل شود؛ برای نمونه، یکی از این عوامل رقابتی، بزرگ‌بودن جثۀ شتر است که به معنای گران‌تر‌بودن آن و توانایی بیشتر اهالی محله در تأمین مخارج مراسم است که موجب کسب «حیثیت» برای محله و اهالی آن خواهد شد (همو، 438).
فیلم شترکشی با استفاده از تسهیلات علمی فراهم‌آمده از جانب نهادهای موجود در کشور اتریش تهیه شده است. در این مورد نباید پیشینه و تجارب قبلیِ فرهاد ورهرام را در همراهی با یکی از معدود انسان‌شناسان ـ فیلـم‌سازان ایـرانـی، نـادر افشار‌نادری، نادیده گرفت (امامی، «پیشینه ... »، 76، سینما ... ، 188-192).
دستیابی به حداکثر واقعیت عینی و تمکین از روند رخداد، از مواردی است که بر ارزشهای مردم‌نگارانۀ فیلم می‌افزاید (تهامی‌نژاد، 81) و فیلم‌ساز نیز در این مسیر از ایجاد تحریف و تغییر در روند ماجرا خودداری می‌کند. سطح نسبی انرژی موجود در مراسم، به‌خصوص در دقایق پایانی فیلم و در لحظۀ انجام قربانی نیز برای کاهش تحریف ناشی از حضور عواملی بیگانه در میدان تحقیق به کمک فیلم‌ساز آمده، تأثیر حضور او را هر‌چه کم‌رنگ‌تر می‌کند (نک‍ : هایدر، 115).
فیلم با تصاویری از بیابانهای اطراف کاشان آغاز می‌شود. راوی در خصوص راههای تجارتی کویری و کاروانهایی که برای عبور از میان صحرا وسیله‌ای بهتر از شتر در اختیار نداشته‌اند، توضیح می‌دهد و این‌همه را عامل اهمیت‌یافتن شتر و ارزشمند‌شدن این حیوان در این مناطق می‌داند. سپس، بر تصاویری از شهر کاشان شرحی مختصر از پیشینۀ تاریخی این شهر و بناهای ساخته‌شده در دورۀ صفویان (سل‍ ح 905-1135 ق / 1499-1723 م) در این شهر گفته می‌شود. تصاویر و گفتارهای فیلم تا اینجا در حکم مقدمه‌ای است برای آشنایی بیننده با فضا و بافتی که موضوع اصلی فیلم، یعنی مراسم قربانی شتر، در آن رخ می‌دهد.
در ادامه، فیلم یکی از فرزندان بانی در‌گذشته را در حالی نشان می‌دهد که بر پشت‌بام خانه‌‌ ضمن رسیدگی به کبوترهایش، در حال هماهنگیهای اولیه با برادر دیگرش برای اجرای مراسم و آماده‌کردن مقدمات مراسم است. فیلم و گفتار آن نشان می‌دهد که شتر دو هفته پیش از عید قربان خریداری، و با کامیون به کاشان منتقل شده است. در جریان انتقال، دستها و پاهای شتر را می‌بندند و آن را کف کامیون می‌نشانند (ورهرام، 435-436) که تأکیدی است بر استفاده از کامیون به‌عنوان وسیلۀ نقلیه که جایگاه شتر را به‌عنوان عامل جابه‌جایی بار با توان بالا در بیابان‌پیمایی گرفته و شتر را بدل به حیوانی برای استفاده از پشم و گوشت آن کرده است. محل نگهداری این شتر، خانۀ مخروبه‌‌ای درون محلۀ ولی‌سلطان است. از صحنه‌ها و گفتار متن فیلم چنین بر‌می‌آید که نگهداری از شتر تا روز برگزاری مراسم بر عهدۀ بانیان است که همواره کنار شتر حضور دارند و همان‌جا نیز می‌خوابند. گردآوری علوفه از مزارع اطراف شهر برای تغذیۀ شتر نیز از دیگر اموری است که بر عهدۀ بانیان مراسم و نگهداری‌کنندگان شتر است.
جمعه‌شب، پیش از برگزاری مراسم عید قربان، بزرگان محله به دعوت برادران بانی مراسم در منزل آنان گرد هم می‌آیند. در این شب که «شب کمیسیون» نامیده می‌شود، «پهلوان» ضمن ارائۀ اطلاعاتی در خصوص مخارج صورت‌گرفته و پول گرد‌آمده تا آن لحظه برای تأمین دیگر مخارج و کسورات، طلب همکاری می‌کند. او با بیان این نکته که «از آیت‌الله رضوی شنیدم که هر‌کس آن‌قدر که می‌تواند به قربانی کمک کند، مثل اینه که قربانی را دربست خودش کرده باشد»، افراد را به کمک‌کردن ترغیب می‌کند و خود به‌عنوان اولین نفر مبلغی را می‌پردازد و سپس مبلغ دریافت‌شده از هر فرد را اعلام می‌کند تا منشی جلسه آنها را بر کاغذی بنویسد و کل مبلغ مورد نیاز تأمین شود.
بر‌خلاف گذشته که گوشت قربانی بین همۀ محلات و افراد تقسیم می‌شد، در حال حاضر تنها کسانی که در تأمین هزینه‌ها همراه بانیان بوده‌اند و نام آنها در سیاهه آمده است، از گوشت قربانی سهمی دریافت می‌کنند. این شیوۀ تأمین مخارج مراسم با آنچه در گذشته مرسوم بوده، متفاوت است. در گذشته، آن‌طور‌که سالمندان محله روایت می‌کنند، در روزهای پیش از مراسم، شتر آذین‌بندی‌شده را همراه مرشد یا سیدی در شهر می‌گرداندند و صاحبان خانه‌های مسیر عبور شتر، به‌عنوان نذر، مقداری پول یا اجناسی ازقبیل گندم، جو یا جز اینها به مرشد یا سید می‌دادند. این پول به همراه درآمد حاصل از فروش اقلام نذر‌شده، در بازار، پس از کسر دستمزد مرشد یا سید و نیز هزینۀ کرایۀ الاغی که برای حمل اجناس مورد استفاده قرار گرفته بود، صرف خرید شتر می‌شد (همو، 428- 429).
در فیلم آمده است که صبح روز عید، شتر را آذین می‌بندند: چشمهایش را سرمه می‌کشند، دو زنگ بزرگ را از دو طرف کوهانش می‌آویزند و زنگولۀ کوچک‌تری را که متعلق به بانی مراسم است، از گردن شتر آویزان می‌کنند؛ سپس با پارچه‌ای سبز پشت و گردن شتر را می‌پوشانند و روی آن، قالیچه و پارچه‌های مخمل می‌اندازند؛ همچنین صورت شتر را با گُلهای مصنوعی آذین می‌کنند. شتر آذین‌‌بندی‌‌شده را در شهر می‌گردانند و گروهی با فریاد «لبیک یا رسول‌الله» آن را همراهی می‌کنند. تصاویر حرکت شتر و گروهی از اهالی که آن را از درون کوچه‌های محله مشایعت می‌کنند، درهم‌تنیدگی این مراسم با فضای محله و تبلور هویت محلی در این مراسم را می‌نماید. تصاویر نشان می‌دهند که هم‌زمان با حرکت شتر، اهالی محله در میدانی که مراسم در آن برگزار خواهد شد، گرد هم می‌آیند و با همراهی صدای ضرب، به انجام حرکاتی از‌جمله اجرای «چرخ» زورخانه و بیل‌گردانی (ه‍ م) می‌پردازند. سرانجام، شتر با گروهی که آن را در شهر همراهی می‌کردند، به میدان وارد می‌شود. همۀ تزیینات شتر از‌جمله فرش و پارچه‌ها و زنگها و گلها را بر‌می‌دارند و شتر را برای نحر‌شدن آماده می‌کنند که با وارد‌کردن چاقویی به گودی زیر گردنش صورت می‌گیرد. پس از وارد‌کردن چاقو، مدتی حیوان را راه می‌برند و در‌همان‌حال، خونی که از زیر گلویش جاری است، کف خاکی میدان را سرخ می‌کند. در‌نهایت، شتر با فریادی رعشه‌ناک به زمین می‌افتد و قصابها اندامش را جدا می‌کنند و به زیرزمینی که جز قصابان و بانیان مراسم کسی حق ورود به آنجا را ندارد، می‌برند. گوشت میان افرادی که برای تأمین مخارج مراسم پولی پرداخت کرده بودند، تقسیم می‌گردد و در انتها چشمان حیوان قربانی‌شده را بر بالای در خانۀ برگزار‌کنندۀ قربانی می‌آویزند تا به آن خانه و ساکنانش برکت بدهد (صحنه‌ها و گفتار متن فیلم).
فیلم‌برداری این فیلم کاملاً با زمینۀ علمی و مردم‌شناسانۀ آن هماهنگ است. دوربین ضمن آنکه بر ناتوانی خود از دیدن و نمایش‌دادن همه‌چیز و همۀ جزئیات آگاه است، مبتنی بر طرحی از‌پیش‌تهیه‌شده و تحقیقی جامع و تبیینی مردم‌شناسانه حول برگزاری این مراسم و تحولات شکل‌گرفته در آن در گذر سالها، به ثبت وقایع می‌پردازد و در این مسیر، با قرار‌دادن هر پدیده در بافت و زمینـۀ فرهنگی ـ اجتماعی‌اش، و نیز بـا در‌نظر‌گرفتن کل‌گرایی به‌عنوان اصلی کلیدی در فیلم و تحقیق انسان‌شناسانه، به لایه‌های عمیق‌تری از مناسبات و باورهای افراد و نیز به تصویری دقیق‌تر از جایگاه اجرای این مراسم در عرصۀ حیات فرهنگی این مردمان دست می‌یابد.
فیلم شترکشی در 1372 ش، به تهیه‌کنندگی دفتر فیلم رسانۀ پویا و مرکز تحقیقات برای فیلمهای مستند علمی با همکاری موزۀ فرهنگ عامۀ وین ساخته شده است. مدت‌زمان این فیلم 30 دقیقه است و به‌صورت 16‌میلی‌متری فیلم‌برداری شده است (ورهرام، 428، حاشیۀ 1).

مآخذ

امامی، همایون، «پیشینۀ قوم‌پژوهی در سینمای مستند ایران»، کتاب ماه هنر، تهران، 1384 ش، شم‍ 85-86؛ همو، سینمای مردم‌شناختی ایران، تهران، 1385 ش؛ تهامی‌نژاد، محمد، سینمای مستند ایران، عرصۀ تفاوتها، تهران، 1381 ش؛ ورهرام، فرهاد، «شترکشی: بررسی مراسم عید قربان در شهر کاشان»، یاد بهار، تهران، 1376 ش؛ هایدر، ک. ج.، فیلم مردم‌نگار، ترجمۀ مهرداد عربستانی و حمیدرضا قربانی، تهران، 1385 ش.

علی آخرتی