سوزن دوزی ترکمن

سوزن‌دوزی ترکمن، نوعی سوزن‌دوزی رایج در میان ایل ترکمن که به نامهای کِشته، کوجمه و ایلمه نیز معروف است (گلی، 322) و در آن، زمینۀ کار را به روش سوزن‌دوزی یا گل‌دوزی پُر می‌کنند و برای ترسیم خطوط، در تمام سطح طرح، از روش ساقه‌دوزی با نخ یکرنگ که هماهنگ با رنگ پارچه است، استفاده می‌کنند. در برخی از موارد برای تزیین بیشتر، دور طرحها را با نخ طلایی یا نقره‌ای ساقه‌دوزی می‌کنند (صبا، 196؛ «سوزن‌دوزی ... »، ترکمن‌صحرا مدیا، بش‍‌ ). 
پیشینۀ سوزن‌دوزی در منطقۀ ترکمن‌نشین کنونی به 8هزار سال قبل برمی‌گردد. در غارهای کمربند و هوتو در نزدیکی بهشهر، سوزن‌دوزیهای شاخک‌داری به دست آمده است که حکایت از دیرینگی این هنر در منطقه دارد (عطایی، 13). براساس آثار به‌جامانده، اوج این هنر در دوران افشاریه، زندیه و به‌ویژه قاجاریه بوده است (سیدصدر، 87؛ نیز نک‍ : صبا، 192). نمونه‌ای از گل‌دوزی لباس زن ترکمن مربوط به سدۀ 12 ق / 18 م، از ترکمنستان غربی شوروی در موزۀ لُس‌آنجلس موجود است که بر روی پارچۀ پنبه‌ای سفیدرنگ کار شده است. دو روپوش دیگر موجود در مجموعه‌های خصوصی، زمینه‌ای از ابریشم طلایی و زرد دارند. این روپوشها با قبای ترکمنهای ایران اندکی اختلاف دارند؛ به‌این‌ترتیب که زمینۀ پارچۀ روپوشهای ترکمنستان شوروی، رنگی روشن‌تر دارد و فاصلۀ میان نگاره‌ها بیشتر است، نقوش کوکب و خورشید در آنها دیده می‌شود، و نگاره‌های هندسی منحصر به نوار یقه است. روپوشهای گل‌دوزی‌شده که به روی سر کشیده می‌شود، متعلق به ایل تکه است (علاء فیروز، 251). 
در گذشته، روپوش شترها را ــ به‌ویژه آن قسمتی که سر شتر را می‌پوشاند ــ گل‌دوزی، و از آنْ هنگامِ جشنهای عروسی استفاده می‌کردند. امروزه، این روپوشها دیگر گل‌دوزی نمی‌شوند؛ اما جل اسب یا «آت‌کچه» را هنوز با نخ پشمی گل‌دوزی می‌کنند. برخی از این جلها از جنس نمد قهوه‌ای و سفیدرنگ و آراسته به نخهای سفید، آبی، نارنجی و سبز است (همو، 255؛ «هنرها ... »، بش‍‌ ). زن سوزن‌دوز نقشها را به‌طور ذهنی شکل می‌دهد؛ او نخست خطهای دور نگاره‌ها را می‌کشد و سپس سوزن‌دوزی را آغاز می‌کند (علاء فیروز، 249؛ معطوفی، 3 / 2251). 

ابزارهای مورد نیاز

 سوزن، انگشتانـه، قیچی، پارچـۀ ابریشمی، نخی و پشمی، ماهوت، ترمه در رنگهای مشکی، زرد و قرمز، و نخ اکرلیک، پشمی (برای نوار یالاق‌یوب)، پنبه‌ای (برای ثابت‌نگه‌داشتن پارچۀ اصلی و یکدست‌شدن سوزن‌دوزی) و ابریشمی به رنگهای نیلی، شرابی، زرد، سفید، مشکی، آبی، سبز و نارنجی (سیدصدر، صبا، همانجاها؛ نیز نک‍ : عطایی، 15). 
این نوع دوخت که در گذشته کاربردی فراوان داشته است، امروزه تنها برای تزیین لباسهای زنانه، مردانه و بچه‌گانه، و نیز انواع پرده، رومیزی و کیسۀ پول و دعا به کار می‌رود (صبا، سیدصدر، معطوفی، همانجاها؛ نیز نک‍ : بهرمانی، 51؛ «وضعیت ... »، بش‍‌ ). امروزه زنان ایل ترکمن دمپای شلوار را گل‌دوزی می‌کنند، اگرچه نقشهایی که به کار می‌برند، ساده‌تر از گذشته است؛ آنها حاشیه‌ها و دور یقۀ بعضی از روپوشها را نیز به همان شیوه گل‌دوزی می‌کنند. اطراف یقه، جلو سینه، شکافهای پهلو و آستینها را نیز با گل‌دوزی می‌آرایند. در گل‌دوزیِ دمپای شلوار از نخ ابریشم به رنگهای قرمز، آبی، سفید و نارنجی استفاده می‌کنند. بر روی قبا یا روپوش، به تعداد زیاد نقشهای هندسی با رنگهای قرمز، سیاه، زرد و سفید گل‌دوزی می‌کنند («هنرها»، بش‍‌ ). 
تا چند دهۀ پیش، سوزن‌دوزی ترکمن بر روی پارچه‌های ابریشمی انجام می‌گرفت و نگاره همۀ زمینه را می‌پوشاند (معطوفی، همانجا). همچنین سوزن‌دوزی یا روی خود لباس صورت می‌گیرد و یا جداگانه انجام می‌شود و سپس به لباس وصل می‌گردد (پلنگی، 44). 

به‌سبب اهمیت سوزن‌دوزی در پوشاک ترکمنها، هریک از انواع پوشاک آنها به‌تفکیک بررسی می‌شود: 
کلاه زینتی ترکمنها، کلاهی گرد از جنس ابریشم است که تمام سطح آن با الیاف ابریشمی به رنگهای شاد سوزن‌دوزی می‌شود. نوعی از این کلاه را جوانان و تازه‌دامادها در مراسم جشن عروسی و اعیاد مذهبی بر سر می‌گذاشتند. همچنین، پوشیدن آن در نمازهای اعیاد نوعی احترام به آیینهای مذهبی تلقی می‌شد. دختران نیز تا پیش از ازدواج کلاه سوزن‌دوزی را در جشنها، میهمانیها و عروسیها بر سر می‌گذارند. در گذشته، رسم بر آن بوده است که هنگام ازدواج، طی مراسمی این کلاه را از سر برمی‌داشتند و نوعی دیگر از سربند را جایگزین آن می‌کردند. امروزه، به‌ندرت می‌توان این نوع کلاه را در مراسم شادی بر سر دختران کوچک دید («تخیه ... »، بش‍‌ ). 
طرحهای سوزن‌دوزی روی کلاه، به شکل مارپیچی یا امواج دریا، هفت‌وهشت، گلهای هشت‌پر، گندمی، فنری و پروانه‌ای گل‌دوزی می‌شود؛ همچنین، دایره، لوزی، مثلث، مستطیل و خطوط عمودی و افقی اشکال هندسی مورد استفاده در این کلاه‌اند. رنگهای اصلی کلاه، قرمز، آبی، نارنجی، مشکی، سفید، سبز برای جوانان، و رنگهای تیـره برای افـراد مسن است (همان، بش‍‌ ). یکـی از اجزاء خلعتهای اهدایی خانوادۀ عروس به خویشان داماد همین کلاه است که بسیـار ظریف سوزن‌دوزی می‌شود؛ کلاه پدرشوهر را عروس سوزن‌دوزی می‌کند که نشان‌دهندۀ هنر او ست («مراسم ... »، بش‍‌ ). 
در شهر اینچه‌برون شهرستان گنبدکاووس، زنان ترکمن پس از ازدواج، به جای کلاه سوزن‌دوزی، پیشانی‌بند سرخ گل‌داری بر روی پیشانی می‌بندند و روسری نقش‌داری بر سر می‌گذارند (پورکریم، «جامه‌ها ... »، 42؛ نیز نک‍ : دبا، 14 / 9). 
نوعی کلاه حلقه‌ای با بلندی و قطر متفاوت نیز در میان طوایف وجود دارد که برای تزیین، نوار سوزن‌دوزی‌شده‌ای به دور آن می‌دوزند. 
عرقچین، که سقف آن صاف است نیز با نقوش گوناگون سوزن‌دوزی می‌شود («سوزن‌دوزی ... »، حریف، بش‍ ؛ «سوزن‌دوزی»، ترکمن‌صحرا مدیا، بش‍‌ ). پسربچه‌های خردسال در ماه رمضان با این عرقچینها در مساجد حاضر می‌شوند (رنجبریان، بش‍‌ ). 
مردان ترکمن دو نوع کلاه دارند که هیچ‌یک سوزن‌دوزی ندارد (ضیاءپور، 216؛ نیز نک‍ : بیگدلی، 462). 
پیراهن و نوعی روسری سوزن‌دوزی‌شدۀ ضخیم، تن‌پوش زنان ترکمن را تشکیل می‌دهند (پلنگی، 30). این نوع پوشاک بیشتر در میان زنان طایفۀ تکه رایج است (عطایی، 46). آنها دور و چاک یقه و سرآستینها را با الیاف ابریشم رنگارنگ سوزن‌دوزی می‌کنند (امیدی، 189؛ نیز نک‍ : معطوفی، 3 / 2256). در طایفۀ تکه، نقوش تزیینی دور یقه به شکل نواری به پهنای تقریبی 5-10 سانتی‌متر، تا روی ناف ادامه دارد؛ سرآستینها نیز با همین نقوش تزیین می‌شود. برای دور یقه از نقش شاخ قوچ، و برای دیگر قسمتها از نقشهای گل درخت زردآلو و گل شکفته‌شده به نشانۀ خوش‌یمنی استفاده می‌کنند (عطایی، همانجا). 
زنان شاخۀ یموت در زمستان روی پیراهن خود نوعی کت می‌پوشند که دور آستینهای کوتاه آن، و همچنین پایین دامن و جلو آن سوزن‌دوزی شده است (کمالی، 120). آنها نوعی پوشش کت‌مانند از ابریشم تیره‌رنگ دارند که در زمستان بر سر می‌کشند و حاشیه، قسمت پایین و طرفین آن را سوزن‌دوزی می‌کنند («پوشش ... »، بش‍‌ ). دختران نوعی لباس با نقوش متنوع دارند که آن را در روز عروسی خود، و پس از آن تا 40 روز می‌پوشند. این لباس را یا خود عروس، و یا ینگۀ ساق‌دوش او سوزن‌دوزی می‌کند (عطایی، 47). آنها بالاپوشی ابریشمین دارند که روی آن با نخهای رنگین ابریشمی سوزن‌دوزی شده است؛ این پوشش تا حدودی بـه شکل پالتو است، اما آستینهایش کاربرد ندارند (پرایس، 21). 
دمپای شلوار زنان ترکمن تنگ است و نقوش سوزن‌دوزی ماهرانه و دقیقی دارد (ضیاءپور، 202؛ نیز نک‍ : صبا، 193؛ کمالی، 118). در گذشته، نیمۀ بالای شلوار ــ تا زانو ــ از پارچۀ قرمز یا آبی‌رنگ ابریشمی، و نیمۀ پایین آن از حریری مرغوب بود که بالای آن را با نخ پشمی گل‌دوزی ظریفی می‌کردند. امروزه، ترکمنها تنها رسم سوزن‌دوزی روی شلوار خود را حفظ کرده‌اند، تاجایی‌که شلوار بدون سوزن‌دوزی مفهوم ندارد («لباس ... »، بش‍ ؛ امـیــدی، 190؛ «سـوزن‌دوزی»، حـریــف، بش‍ ؛ «سـوزن‌دوزی»، ترکمن‌صحرا مدیا، بش‍ ؛ معطوفی، همانجا). جوراب زنان ترکمن نیز سوزن‌دوزی می‌شود (متین، 74). 
لباس اصلی مردان ترکمن ردای بلندی است که حاشیۀ آن نوارهای سوزن‌دوزی‌شده دارد («لباس»، بش‍ ؛ «پوشاک ... »، بش‍ ؛ گلی، 315-316). پیراهن مردان یقه‌ای دارد که حاشیۀ آن معمولاً سوزن‌دوزی می‌شود. برخی از این سوزن‌دوزیها که نقش غالب آنها طرحهای شاخ قوچ، مثلث و دایره است، ریشه‌های کهنِ نقش‌ونگارهای اختصاصی هر طایفه را به نمایش می‌گذارند (همو، 315؛ نیز نک‍‌ : سقالی، بش‍‌ ). 
کهن‌سالان ترکمن کیسۀ پارچه‌ای دست‌دوزی به همراه دارند که در آن دعا برای سلامتی می‌گذارند و آن را به گردن خود می‌آویزند، یا با سنجاق به لباسشان وصل می‌کنند (امیدی، 193). همچنین رویۀ کیف پارچه‌ای محتویِ قرآن را سوزن‌دوزی می‌کنند (معطوفی، 3 / 2257). 

زن ترکمن به پیروی از فرهنگ ترکمنی، در هنر سوزن‌دوزی‌اش برای هر رنگ، ساختاری ویژه برمی‌گزیند و به‌این‌ترتیب پیام خود را با نقش‌ونگار در هم می‌آمیزد؛ در این میان، رنگ سفید نشانۀ مهر و گستردگی، سبز نشانۀ حیات، و سرخ نمادی برای بقا و ماندن است. هریک از نقشها گویای دوره‌ای خاص از تاریخ ترکمنها ست. زن ترکمن با بهره‌گیری از ساختار اسطوره‌ای هر دوره، و با توجه به نیاز و دانش خود، طرح و نقشی می‌ریزد که برای درک مفهوم آن، باید ویژگیهای آن دوره را شناخت. با نقش‌ونگارهای ترکمنـی، می‌توان رفتارهای فرهنگی ـ اجتماعی و روانی ترکمن را تحلیل کرد (سقالی، بش‍‌ ). 
در میان ترکمنهای تکه، وقتی دختری دست‌دوزی‌اش، به‌سبب مرگ ناگهانی، نیمه‌تمام می‌ماند، مادر یا خواهرانش کار او را تکمیل می‌کنند؛ ازآنجاکه این کار با افسوس انجام می‌شود، حاصل آن را «آرمان»، به معنی افسوس می‌نامند. در مراسم جشن و میهمانی، خویشاوندان نزدیک دختر به یاد او و برای بزرگداشت نامش آن را به سر می‌اندازند (امیدی، 197). 
دختران ترکمن به عشاق خود دستمال گل‌دوزی‌شده هدیه می‌کنند (گلی، 276). زنان اینچه‌برونی بر جامه و کلاه کودکان خود دعا و علائمی می‌دوزند (پورکریم، «ترکمنها ... »، 34). 
ترکمنها معتقدند با دوختن نقش گل نُه‌برگی یا همان گل شکفته بر روی یقۀ پیراهن زنانی که بچه‌دار نمی‌شوند، سرانجام آنها صاحب فرزند خواهند شد (معطوفی، 3 / 2252). 

مآخذ

امیدی، ناهید، دیده و دل و دست، مشهد، 1382 ش؛ بهرمانی، سهیلا، بررسی نقوش در آثار هنری زنان ترکمن، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد نقاشی، دانشگاه الزهراء، تهران، 1384 ش؛ بیگدلی، محمدرضا، ترکمنهای ایران، تهران، 1369 ش؛ پرایس، استیو، «سوزن‌دوزی ترکمنها»، ترجمۀ جمال‌الدین توماج‌نیا، فصلنامۀ یاپراق، 1384 ش، شم‍ 27- 29؛ پلنگی، محبوبه، «سنتهای فرهنگی ترکمن در زندگی زنان و دختران ترکمن‌صحرا»، مجلۀ پیام زن، تهران، 1381 ش، شم‍ 122؛ پورکریم، هوشنگ، «ترکمنهای ایران»، ماهنامۀ هنر و مردم، تهران، 1345 ش، شم‍ 50؛ همو، «جامه‌ها و هنرهای عامیانه در اینچه‌بورون»، همان، 1348 ش، شم‍ 79؛ «پوشاک مردان ترکمن»، بایراق (مل‍‌ )؛ «پوشش و جواهرات ترکمنهای ایران»، ترکمنهای ایران (مل‍‌ )؛ «تخیه، کلاه زینتی زنان ترکمن خراسان شمالی، در حال فراموشی»، ایسنا، (مل‍‌ )؛ دبا؛ رنجبریان، فاطمه، «رمضان در میان اقوام ترکمن در خراسان شمالی»، دی‌پی‌پی (مل‍‌ )؛ سقالی، یوسف، «افسانه، اسطوره و ترکمن»، پاراسات (مل‍‌ )؛ «سوزن‌دوزی ترکمن»، ترکمن‌صحرا مدیا (مل‍‌ )؛ «سوزن‌دوزی ترکمن»، حریف (مل‍‌ )؛ سیدصدر، ابوالقاسم، دایرةالمعارف هنرهای صنایع دستی، تهران، 1386 ش؛ صبا، منتخب، نگرشی بر روند سوزن‌دوزیهای سنتی ایران، تهران، 1370 ش؛ ضیاءپور، جلیل، پوشاک ایلها، چادرنشینان و روستاییان ایران، تهران، 1346 ش؛ عطایی عظیمی، شیوا، کاربردی‌کردن سوزن‌دوزی ترکمن روی البسۀ روز، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی صنایع دستی، دانشگاه هنر تهران، دانشکدۀ پردیس اصفهان، 1382 ش؛ علاء فیروز، ایران، «سوزن‌دوزی»، سیری در صنایع دستی ایران، به کوشش گ. گلاک و دیگران، ترجمۀ حمید عنایت، تهران، 1356 ش؛ کمالی، محمدشریف و اصغر عسگری خانقاه، ایرانیان ترکمن، تهران، 1374 ش؛ گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، تهران، 1365 ش؛ «لباس نیاکان ترکمنها»، پاراسات (مل‍‌ )؛ متین، پیمان، پوشاک ایرانیان، تهران، 1383 ش؛ «مراسم عروسی در قوم ترکمن»، روزنامۀ خراسان، 28 / 9 / 1387 ش، شم‍ 158‘ 17؛ معطوفی، اسدالله، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، 1383 ش؛ «وضعیت اقتصادی استان گلستان»، صنایع دستی (مل‍‌ )؛ «هنرهای زیبای دستی استان گلستان»، روزنامۀ تفاهم، 18 / 9 / 1385 ش؛ نیز: 

Bayragh, www.bayragh.ir (acc. 04 / 09 / 1387); DPP, www.dpp.irib.ir (acc. 28 / 09 / 1387); Golestan, www.golestan.Persianblog.ir; Harif, www.harif. ir / templent / article; Isna, www.bojnord.isna.ir / Default.aspx (acc. 07 / 05 / 1396); Parasat, www.parasat.wordpass.com (acc. Mar. 7, 2008); Turkmensahra, www.turkmensahra media.com (acc. 10 / 05 / 1387); Turkmens of Iran, www.turkmensofiran.orgfree.com. 

مریم بیجاری