سنتور

سَنْتور، سازی سنتی و مجلسی از گروه آلات موسیقی رشته‌ای یا سیمی، که آن را با ضربه‌های دو مضراب چوبی نازک و سبک می‌نوازند. 
سنتور از کهن‌ترین سازهای موسیقی ایرانی است (حدادی، 325) و نوازندۀ آن را سنتورزن می‌گویند (ستایشگر، 2 / 62). نام این ساز در فارسی میانه، کینور یا کَنّار بوده است (متون ... ، 73؛ کریستن‌سن، 506). واژۀ سنتور را مشتق از زبان آرامی دانسته‌اند. سنتور در متون فارسی، عربی و ترکی با «صاد» و «طا» نیز نوشته شده است؛ در برخی از متون هم به‌صورت صانطور آمده است (نک‍ : وجدانی، فرهنگ موسیقی ... ، 416). نام این ساز در عربی السنطور است (محفوظ، 36). گفته‌اند که چون شکل ظاهری سنتور برگرفته از کشتی و تور ماهیگیری، و صدای آن مشابه صدای برخورد امواج به صخره‌ها ست، به این نام شهرت یافته است. نام دیگر آن را شاهان‌تور نیز گفته‌اند (نصیری‌فر، مردان ... ، 2 / 400). 

ساختمان ساز و نحوۀ نوازندگی

 سنتور جعبه‌ای به شکل ذوزنقه است که بیشتر از چوب درخت گردو ساخته می‌شود. ضلع بلندتر آن 70 تا 100 سانتی‌متر، و ضلع کوتاه‌ترش 30 تا 40 سانتی‌متر درازا دارد. دو ضلع اطراف آن، حدود 35 تا 40 سانتی‌متر، و ارتفاع جعبۀ طنینی آن 5 تا 10 سانتی‌متر است (ملاح، 409). جعبۀ سنتور مجوف است و بر روی سطح فوقانی آن، در دو ردیف، در چپ و راست قطعات چوبی کوچکی به نام خَرَک قرار می‌گیرند. از روی هر خرک، 4 رشته سیم هم‌کوک عبور می‌کند، ولی هر سیم به گوشی معینی پیچیده می‌شود (منصوری، 31). سنتور 72 سیم دارد و در میان نوازندگان معروف است که نیمی از عمر سنتورنوازان به کوک‌کردن آن می‌گذرد، زیرا ضربه‌های مداوم مضرابها بر روی سیمها و تأثیر رطوبت و حرارت بر روی چوب و سیمها، کوک آن را به هم می‌زند (آثاری، 561). 
گوشیهای سنتور را معمولاً از آلیاژ مس و آهن یا میل نقره می‌سازند. روی سنتور سوراخهایی هست که آنها را گل سنتور می‌نامند. این سوراخها طوری ایجاد می‌شوند که به‌آسانی هوای درون جعبه را با هوای بیرون مرتبط سازند تا صدا رساتر شود (نصیری‌فر، همان، 2 / 401). 
سیمهای سنتور به دو دستۀ زرد (بم) و سفید (زیر) تقسیم می‌شوند. سیمهای سفید روی خرکهای سمت چپ، و سیمهای زرد روی خرکهای سمت راست قرار می‌گیرد. سنتور دارای 9 خرک است، اما در گذشته، سنتور 12خرک نیز مرسوم بوده است (وجدانی، فرهنگ جامع ... ، 1 / 599). نوازنده برای اجرای دستگاههای مختلف، باید کوک ساز را تغییر دهد (حدادی، همانجا). سنتور با دو مضراب چوبی نواخته می‌شود. جنس این مضرابها معمولاً از چوب شمشاد یا گردو ست. شکل مضراب شبیه صورت نوشتاری کلمۀ «سند» و طول آن حدود 20 سانتی‌متر است (ملاح، 410؛ وجدانی، همانجا). کوک‌کردن سنتور از طریق پس‌و‌پیش‌کردن خرکها و پیچاندن گوشیها انجام می‌شود (همـو، فرهنگ موسیقـی، 417). به بخشی از ساز که سیمها بعد از سیم‌گیر و گوشیها روی آن قرار می‌گیرند، شیطانک گفته می‌شود (ملاح، همانجا). 
برای نواختن سنتور باید مضرابها را محکم روی سیمها کوبید (حدادی، 325-326). یکی از مهم‌ترین مسائل دربارۀ این ساز، پل‌گذاری آن است. پلْ چوبی استوانه‌ای‌شکل به قطر 5 / 1 و ارتفاع 5 سانتی‌متر است که به شکل عمودی در داخل محفظۀ خالی سنتور قرار داده می‌شود. پلْ درواقع، رابط و هادی نوسان و ارتعاش سیمها ست (همو، 329). 

پیشینۀ سنتور

 برخی از منابع، اختراع سنتور را به محمد بن زکریای رازی (آثاری، 559)، یا ابونصر فارابی نسبت می‌دهند (حسنی، 1 / 26). به گفتۀ عبدالقادر مراغی، سازی به نام یاتوقان وجود داشته، که به سنتور امروزی شبیه بوده است (نک‍ : آثاری، همانجا). با توجه به آنچه منوچهری دامغانی (ص 1) در سدۀ 5 ق دربارۀ این ساز آورده، به نظر می‌رسد که نواختن آن، در شرق ایران و در دربار غزنویان رایج بوده است (دورینگ، 84-85). 
رایج‌ترین نوع سنتور ایرانی سنتور 9خرک است که به آن سنتور سُل‌کوک هم می‌گویند و برای کارهای گروهی و ارکستر مناسب‌تر است (آثاری، 560). سنتور 10خرک نوع نسبتاً تکامل‌یافته‌ای از سنتور 9خرک است (همو، 561). چون این ساز برای استفاده در ارکستر، نواقصی دارد، دو نوع سنتور دیگر برای تکمیل آن ساخته ‌شده است: سنتور کروماتیک که 7 خرکِ اضافه دارد، و دیگری، سنتور باس که برای نواختن صدای بم ساخته ‌شده است. نوع دیگر آن، سنتور 11خرک است که به آن سنتور چپ‌کوک هم می‌گویند (همانجا). 
قدیم‌ترین نوازندۀ شناخته‌شدۀ سنتور محمدحسن‌خان معروف به سنتورخان بوده، که در سالهای پایانی سلطنت محمد شاه قاجار 
 می‌زیسته است. شاگرد او، محمدصادق‌خان مشهور به سرورالملک نیز در عهد ناصری رئیس نوازندگان دربار بود. معروف است که او برای لطافت صدای سنتور، روی آن پارچه می‌کشید تا شاه با صدای سازش به خواب رود. دیگر نوازندۀ مشهور دورۀ قاجار، میرزا حبیب سماع‌حضور بود که پس از وی نیز فرزندش حبیب سماعی نوازندگی این ساز را تکامل بخشید و اولین نوازندۀ سنتور در رادیو ایران بود. مهدی ناظمی را نیز همواره به‌عنوان ماهرترین سازندۀ سنتور شناخته‌اند (آثاری، 561-564). از دیگر نوازندگان مشهور این ساز، می‌توان از حاج محمدکریم‌خان، خاچیک، مارکار و کریم سرخوش نام برد (نصیری‌فر، مردان، 2 / 325). 
در زمان ناصرالدین شاه، فردی به نام احمد خواجه، ساعتی مخصوص برای شاه ساخته، و درون آن سنتوری کار گذاشته بود که در مواقع معین و به‌طور خودکار، مضرابهای مکانیکی داخل جعبۀ ساعت به کار می‌افتادند و نوایی شبیه دستگاه ماهور را اجرا می‌کردند؛ درظاهر، این ساعت در کاخ گلستان قرار داشته است (ملاح، 412). 

کاربرد سنتور در موسیقی سنتی

 سنتور به‌عنوان ساز مجلسی، بیشتر در موسیقی سنتی و ارکستری به کار می‌رود. از زمان بنیان‌گذاری مدرسۀ دارالفنون به بعد، با رواج موسیقی و سازهای غربی در ایران و تجددطلبی و فرنگی‌مآبی آن دوران، برخی از سنتورنوازان می‌کوشیدند تا با پیانو، صدای سنتور را تقلید کنند (درویشی، 60). رواج این ساز در عصر حاضر و به‌عنوان سازی مردمی، بیشتر مدیون برنامۀ گلهای رادیو ایران است که در 1321 ش داوود پیرنیا آن را بنیان گذاشت و در آن بسیاری از نوازندگان مشهور سنتور، ازجمله رضا ورزنده به اجرای آثار سنتی ‌پرداختند (نصیری‌فر، گلها ... ، 1 / 35، 37). سنتور ورزنده ابعادی بزرگ‌تر از معمول داشت و صدایی دل‌نشین‌تر ایجاد می‌کرد (همو، مردان، 2 / 400). از دیگر نوازندگان مشهور گلها، می‌توان از فضل‌الله توکل نام برد که کوشید تا سبک نوازندگی مالشی را که مخصوص ویولن و تار بود، با سنتور اجرا کند (همان، 1 / 324). 
یکی از کاربردهای اصلی سنتور در موسیقی مطربی (از انواع موسیقی تهران) است که خود دارای شاخه‌‌های مختلفی است و پیشینه‌ای بیش از 100 سال دارد. این نوع موسیقی، هم‌زمان با ضعف دولت قاجار وارد اجتماع شد و مطربان رانده‌شده از دربار، که در محلۀ پامنار و خیابان سیروس مستقر شده بودند، آن را رواج دادند. این افراد با تمام «اسباب طرب» ازجمله تار، سه‌تار، کمانچه، سنتور و ضرب هنرنمایی می‌کردند. مضامین ترانه‌های این نوع موسیقی گاهی سیاسی و انتقادی بود. از ترانه‌های مطربی مشهور و متداول در جامعه که در آن ساز سنتور نیز به کار می‌رفت، می‌توان از «شیپور دُر دُرِ شو ببین، امیر بهادر شو ببین» نام برد که در انتقاد از بر سرِ کار آمدن مظفرالدین شاه، توسط زنی به نـام حاجی قدم‌شاد ــ سرپرست مطربان دربـار ناصری ــ ساخته شده بود (جاوید، 19). 
موسیقی گودار نیز از جملۀ شادیانه‌های منطقۀ کتول مازندران است که قدمت بسیاری دارد. این موسیقی بسیار پرشور و نشاط بوده، و در آن از ساز سنتور در کنار تنبک، تار و سرنا استفاده می‌شده است. یکی از ادیبان و روحانیان منطقۀ کتول، به نام شیخ محمدعلی بیّنات اشعاری در وصف این موسیقی دارد و آن را شورانگیز می‌داند: ز تار و دنبک و سنتور و سرنا / فکنده آتشی بر پیر و برنا (همو، 164). خوانندگان گودار ترانه‌های خود را نوا، و خود را نواخوان می‌نامیدند و آوازهایی می‌خواندند که بیشتر دارای مضامین پهلوانی و پیروزی بود (همو، 163-164). 

مآخذ

 آثاری، مهدی، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، تهران، 1381 ش؛ جاوید، هوشنگ، آشنایی با موسیقی نواحی ایران، تهران، 1386 ش؛ حدادی، نصرت‌الله، فرهنگ‌نامۀ موسیقی ایران، تهران، 1376 ش؛ حسنی، سعدی، تاریخ موسیقی، تهران، 1336 ش؛ درویشی، محمدرضا، دربارۀ هنر و ادبیات (گفت‌وگو)، به کوشش ناصر حریری، تهران، 1373 ش؛ دورینگ، ژ.، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران، 1383 ش؛ ستایشگر، مهدی، واژه‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین، تهران، 1375 ش، ج 2؛ کریستن‌سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، 1345 ش؛ متون پهلوی، گردآوری جاماسب ـ آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371 ش؛ محفوظ، حسینعلی، معجم الموسیقی العربیة، بغداد، 1384 ق / 1964 م؛ ملاح، حسینعلی، فرهنگ سازها، تهران، 1376 ش؛ منصوری، پرویز، سازشناسی، تهران، 1355 ش؛ منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1338 ش؛ نصیری‌فر، حبیب‌الله، گلهای جاویدان و گلهای رنگارنگ، تهران، 1373 ش؛ همو، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، 1369-1371 ش؛ وجدانی، بهروز، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، تهران، 1386 ش؛ همو، فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران، 1376 ش. 

علی مسعودی‌نیا