سگ‎دید

سَگْ‎دید، آیین نشان‌دادن جسدِ شخص درگذشته به سگ، برای اطمینان از مرگ در دین زردشتی.
اصطلاح سگ‎دید از نظر لغوی، از دو واژۀ سگ و دید ساخته شده و به معنای «دیده‌شده با سگ» است (مُدی، 58). از آنجا که مرگ در دین زردشتی کار اهریمن است، جسد مرده به دیو مرگ (نسوش / نسو) آلوده خواهد بود (آموزگار، 708- 709؛ نیز نک‍ : کتاب ... ، 94). با حضور دیو مرگ، ناپاکی و پلیدی شدت دارد؛ بنابراین، سگ‎دید‌شدن جسد (نسا) از نیروی دیو می‎کاهد (داراب، 1 / 140). در فرگرد 7، بندهای 2 و 3 «وندیداد» آمده است که دیو مرگ به شکل مگسی وزوزکنان بر بالای سر مرده ظاهر می‎شود و تا هنگامی که سگ بر آن ننگرد، به تازش اهریمنی خود ادامه می‎دهد (نک‍ : اوستا، 2 / 729). همچنین در فرگرد 8، بندهای 16 و 17 «وندیداد»، این سگ یا باید سگ زرد چهار‌چشم، یا سگ سفید زردگوش باشد و 3 بار از درازای آن راه گذر کند؛ اگر سگ از انجام این عمل اکراه داشت، باید 6 بار سگ را از آنجا گذراند و اگر باز هم اطمینان حاصل نشد، لازم است 9 بار سگ را از آن محل عبور داد تا یقین حاصل شود که دیو مرگ از آنجا به سوی شمال گریخته است (نک‍ : همان، 2 / 748- 749). این سگ باید مذکر و دست‎کم چهارماهه باشد (داراب، 1 / 114). منظور از ویژگی چهار‌چشم بودن، داشتن دو خال مانند چشم بر بالای پلکها ست (مُدی، 59). برخی این ویژگی را متأثر از سگ چهار‌چشم یمه در ریگ‎ودا دانسته‎اند (نک‍ : جکسن، 388).
فایدۀ سگ‎دید‌کردن در این است که این حیوان در شناخت مرگ توانا، و در مرگ و بیهوشی قادر به تشخیص مردگان از زندگان است (مزداپور، 43)؛ نخستین شاهد از انجام مراسم سگ‎دید و نحوۀ برگزاری آن، به دوران ساسانی باز‌می‎گردد که شرح آن در متن پهلوی شایست‎ناشایست آمده است (ص 8-42؛ نیز نک‍ : بویس، «سگ ... »، npn.).
زردشتیان باور دارند که هرگونه تماس با جسد پیش از اجرای مراسم سگ‎دید، بی‎احتیاطی و گناه است و موجب سرایت بیماری می‌شود (بویس، تاریخ ... ، I / 303) و حتى اگر پارچه‎ای به خون یا چربی جسد آلوده شود، آن را مانند جسد آدمی، سگ‎دید می‎کنند (داراب، 1 / 110)؛ زردشتیان به هر‌چیز پلیدی «نسا» گویند و جسد آدمی تنها یکی از معانی آن است؛ از‌این‌رو، جسد سگ و روباه هم نسا خوانده می‎شود و آیین سگ‎دید را برای آنها نیز اجرا می‎کنند (نک‍ : مزداپور، 43، 138- 139). آنان با لاشۀ سگ مرده نیز با احترام رفتار می‎کنند (بویس، همانجا). دربارۀ سگ مرده حکم چنین است که سگ‎دید شدن آن از پشت جسد هم قبول است؛ اما دربارۀ انسان لازم است که روی و چهرۀ جسد پیدا باشد (داراب، 1 / 111).
به‎طورکلی، برای هر جسد دو بار سگ‎دید انجام می‎شود: نخست به هنگام وقوع مرگ؛ دوم پیش از گذاشتن جسد در دخمه. اما اگر مراسم پس از مرگ به تأخیر افتد، تا هنگامی که جسد در خانه است، پیش از هر «گاه» (وقت شرعی) باید جسد را دوباره سگ‎دید کرد و ممکن است این کار بارها تکرار شود (مُدی، 58-63)؛ همچنین، توصیه شده است که پیش از بردن جسد به داخل دخمه، باید دخمه را نیز سگ‎دید کرد و سپس جسد را درون آن گذاشت (داراب، 1 / 141).
بنابر فرگرد 7، بند 3 «وندیداد» (نک‍ : اوستا، 2 / 729-730، حاشیۀ 3)، می‎توان از پرندگان لاشخور هم برای راندن دیو مرگ استفاده کرد و این عمل در میان پارسیان هند، در غیاب سگ، رواج داشته و به آن اشاره شده است (مدی، 61). افزون‌بر‌این، در روایات داراب هرمزدیار چنین آمده است که کلاغ سیاه و کرکس، در صورتی ویژگی راندن مرگ را دارند که سایۀ خود را بر جسد افکنند (1 / 114). اگر سگ فقط پوزه‎اش را به موی و ناخن در‌گذشته بزند، آن جسد سگ‎دید نشده است؛ زیرا باور بر این است که دیو مرگ زیر مو و ناخن پنهان می‎شود (همو، 1 / 113-114). سگ کور در صورتی می‎تواند دیو مرگ را براند که پوزه‎اش را به جسد بزند و اگر پوزه‎اش را فقط به مو یا ناخن بزند، دیو مرگ رانده نخواهد شد (شایست‌ناشایست، 9؛ داراب، 1 / 114).
جکسن در اواخر سدۀ 19 م، در شهر اورمیه همان سگهای سفید گوش‎زرد را ــ که در «وندیداد» برای راندن دیو مرگ توصیف شده‌اند ــ نزد زردشتیان دیده است (نک‍ : ص 78). بنابر مشاهدات وی، مراسم سگ‎دید وقتی انجام می‎شود که دستیار موبد با تشریفاتی خاص و با دستکش جسد را با ادرار گاو (گُمیز) تطهیر کند و لباسی سفید و کهنه بر تن جسد بپوشاند (همو، 388)؛ در آن زمان (دورۀ قاجار)، در یزد برای مراسم سگ‎دید، از سگ خاصی استفاده نمی‎کردند و بیشتر، سگهای ولگرد عادی را به کار می‎بردند. لقمه‎هایی از نان در اطراف جسد، یا به رسم قدیم‎تر در روی سینۀ مرده می‎گذاشتند تا سگها آنها را بخورند (همانجا). در روایات داراب هرمزدیار چنین آمده است که برای سگ‎دید‌کردن باید نان را به 4 پاره تقسیم، و به سوی جسد پرتاب کرد (1 / 142).
در متن پهلوی شایست‌ناشایست آمده است که این سگ می‎توانست سگ گله، سگ خانه، سگ شکارگر، توله و روباه‎گونه باشد که البته برخی موبدان در این باور هم‌داستان نبودند و معتقد بودند روباه‎گونه دیو مرگ را نمی‎راند، و حضور سگ بر بالای جنازه قطعاً برای راندن دیو مرگ لازم است (ص 8). تا وقتی جسد را به سگ نشان نداده‎اند، آلودگی (ریمنی) به قوت خود باقی است و در‌این‌باره میان روحانی، جنگی و کشاورز فرقی وجود ندارد و فقط سگ می‎تواند مرگ را تشخیص دهد (همان، 23)؛ اگر جسد سگ‎نادیده را با 000‘1 مرد نیز حرکت دهند، همۀ آنها آلوده (ریمن) می‎شوند و باید با به‌جای‌آوردن مراسم برشنوم (ه‍ م) خود را تطهیر کنند (شایست‌ناشایست، 25). اهمیت سگ‎دید‌کردن چنان است که حتى نباید منتظر شخص دیگری ماند و یک‎نفره نیز باید آن را انجام داد (همان، 31)؛ اما لازم است پس از سگ‎دید‌کردن، حتماً دو مرد برای حمل جسد کمک کنند (همان، 32).
همچنین نسای زن آبستن را باید دو سگ ببینند و به دست 4 مرد حمل شود تا ریمن نشوند و اگر با دو مرد این کار صورت گیرد، برشنوم بر آن مردان واجب می‎شود (همان، 124). در فصل 41 روایت پهلوی آمده است که یکی از گناهان مرگ‌ارزان (گناهانی که مجازات مرگ به همراه دارند) به‌تنهایی حرکت‌دادن جسد سگ‎دیدنشده است (ص 51).
در متن پهلوی روایت آذرفرنبغ فرخزادان آمده است که جسد چه در محل بهدینان (زردشتیان) و چه در محل غیربهدینان (اَنیرانیان) باشد، بهتر است که در هر دو حالت سگ‎دید شود، مگر آنکه معلوم شود که پیش‎تر سگ‎دید شده است (ص 27). 
 به‌طور‌کلی نباید هرگز جسدی را در هر جایی و در هر وضعیتی که باشد، بدون سگ‎دید و به‌تنهایی حرکت داد (همان، 32، 33، 48- 49، 72-73). بنابراین از نظر آذرفرنبغ، حمل‎کردن نسا تنها در صورتی مجاز است که هیچ سگی نباشد و خطر آلوده‎شدن آب و آتش وجود داشته باشد؛ همچنین اگر نسایی در کناری افتاده باشد و جایی را آلوده نکند و عابر تنها باشد، نیازی به سگ‎دید‌کردن و حمل آن نیست؛ اما اگر بتوان سگ‎دید کرد و آن را به جای مناسب برد، قطعاً کرفۀ (ثواب) بیشتری دارد (همان، 82-83). اگر زمین را بکنند و به نسا یا استخوانی برسند، باید نسا را در معرض خورشید قرار دهند و سپس سگ‎دید کنند و این کار به دست دو مـرد باید انجام شود؛ بنابراین، زمین ناپاک نخواهد شد (همان، 101).
سگ‎دید حتى برای جنین سقط‎شده یا توده‎های بیرون‌آمده از زهدان زن نیز باید انجام شود و آنگاه، آن توده‎ها باید به دست دو مرد درون گمیز انداخته شود؛ اگر به سفیدی گرایید، باید آن را نسا پنداشت، اما اگر سرخ گشت و در آن حل شد، نسا نیست (همان، 71). اگر زن باردار طوری بمیرد که بخشی از فرزند از شکم او بیرون زده باشد، باید ابتدا مادر را سگ‎دید کرد و سپس به فرزند پرداخت (داراب، 1 / 111).
اگر سگْ مرده‎ای را در آب ببیند، نباید آن را سگ‎دید‌شده پنداشت (همو، 1 / 111-112).
در دوران اخیر، با متوقف‌شدن رسم نهادن مردگان در برج خاموشی و دریده‌شدن آنها توسط پرندگان مردار‌خوار، آیینهای مراسم پس از مرگ نیز از میان رفته است؛ اما زردشتیان هنوز از سگها به منظور راندن دیو مرگ در مراسم برشنوم نُه‌شبه و سگ‎دید استفاده می‎کنند (بویس، «سگ‎»، npn.).
امروزه زردشتیان یزد بر این باورند که اگر سگ نانی را که بر سینۀ مرده نهاده شده، بخورد، آن تن به‌یقین مرده است؛ اما اگر به وی نزدیک نشود و از خوردن نان سر باز زند، نشانۀ بیهوشی‎ است و فرد زنده است (رمضان‌خانی، 249).

مآخذ

 آموزگار، ژاله، «تاریخ اساطیری ایران»، تاریخ جامع ایران، به کوشش حسن رضایی باغ‎بیدی و محمود جعفری ‎دهقی، تهران، 1393 ش، ج 2؛ اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران، 1370 ش؛ داراب هرمز‌دیار، روایات، به کوشش رستم اونوالا، بمبئی، 1922 م؛ رمضان‌خانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، 1387 ش؛ روایت آذرفرنبغ فرخزادان، ترجمۀ حسن رضایی باغ‎بیدی، تهران، 1384 ش؛ روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1390 ش؛ شایست‌ناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1369 ش؛ کتاب پنجم دینکرد، آوانویسی، ترجمه، تعلیقات و واژه‌نامه از ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، 1386 ش؛ مزداپور، کتایون، یادداشتها بر شایست‌ناشایست (هم‍‌ )؛ نیز:

Boyce, M., «Dog, ii. In Zoroastrianism», Iranicaonline, www. iranicaonline.org / articles / dog (acc. Oct. 24, 2016); id., A History of Zoroastrianism, Leiden / Köln, 1975, vol. II; Jackson, A. V. W., Persia, Past and Present, London, 1909; Modi, J. J., The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees, Bombay, 1922.

نازنین خلیلی‎پور