سگدید
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی
یکشنبه 10 فروردین 1399
https://cgie.org.ir/fa/article/257685/سگدید
پنج شنبه 9 فروردین 1403
چاپ شده
5
سَگْدید، آیین نشاندادن جسدِ شخص درگذشته به سگ، برای اطمینان از مرگ در دین زردشتی.اصطلاح سگدید از نظر لغوی، از دو واژۀ سگ و دید ساخته شده و به معنای «دیدهشده با سگ» است (مُدی، 58). از آنجا که مرگ در دین زردشتی کار اهریمن است، جسد مرده به دیو مرگ (نسوش / نسو) آلوده خواهد بود (آموزگار، 708- 709؛ نیز نک : کتاب ... ، 94). با حضور دیو مرگ، ناپاکی و پلیدی شدت دارد؛ بنابراین، سگدیدشدن جسد (نسا) از نیروی دیو میکاهد (داراب، 1 / 140). در فرگرد 7، بندهای 2 و 3 «وندیداد» آمده است که دیو مرگ به شکل مگسی وزوزکنان بر بالای سر مرده ظاهر میشود و تا هنگامی که سگ بر آن ننگرد، به تازش اهریمنی خود ادامه میدهد (نک : اوستا، 2 / 729). همچنین در فرگرد 8، بندهای 16 و 17 «وندیداد»، این سگ یا باید سگ زرد چهارچشم، یا سگ سفید زردگوش باشد و 3 بار از درازای آن راه گذر کند؛ اگر سگ از انجام این عمل اکراه داشت، باید 6 بار سگ را از آنجا گذراند و اگر باز هم اطمینان حاصل نشد، لازم است 9 بار سگ را از آن محل عبور داد تا یقین حاصل شود که دیو مرگ از آنجا به سوی شمال گریخته است (نک : همان، 2 / 748- 749). این سگ باید مذکر و دستکم چهارماهه باشد (داراب، 1 / 114). منظور از ویژگی چهارچشم بودن، داشتن دو خال مانند چشم بر بالای پلکها ست (مُدی، 59). برخی این ویژگی را متأثر از سگ چهارچشم یمه در ریگودا دانستهاند (نک : جکسن، 388).فایدۀ سگدیدکردن در این است که این حیوان در شناخت مرگ توانا، و در مرگ و بیهوشی قادر به تشخیص مردگان از زندگان است (مزداپور، 43)؛ نخستین شاهد از انجام مراسم سگدید و نحوۀ برگزاری آن، به دوران ساسانی بازمیگردد که شرح آن در متن پهلوی شایستناشایست آمده است (ص 8-42؛ نیز نک : بویس، «سگ ... »، npn.).زردشتیان باور دارند که هرگونه تماس با جسد پیش از اجرای مراسم سگدید، بیاحتیاطی و گناه است و موجب سرایت بیماری میشود (بویس، تاریخ ... ، I / 303) و حتى اگر پارچهای به خون یا چربی جسد آلوده شود، آن را مانند جسد آدمی، سگدید میکنند (داراب، 1 / 110)؛ زردشتیان به هرچیز پلیدی «نسا» گویند و جسد آدمی تنها یکی از معانی آن است؛ ازاینرو، جسد سگ و روباه هم نسا خوانده میشود و آیین سگدید را برای آنها نیز اجرا میکنند (نک : مزداپور، 43، 138- 139). آنان با لاشۀ سگ مرده نیز با احترام رفتار میکنند (بویس، همانجا). دربارۀ سگ مرده حکم چنین است که سگدید شدن آن از پشت جسد هم قبول است؛ اما دربارۀ انسان لازم است که روی و چهرۀ جسد پیدا باشد (داراب، 1 / 111).بهطورکلی، برای هر جسد دو بار سگدید انجام میشود: نخست به هنگام وقوع مرگ؛ دوم پیش از گذاشتن جسد در دخمه. اما اگر مراسم پس از مرگ به تأخیر افتد، تا هنگامی که جسد در خانه است، پیش از هر «گاه» (وقت شرعی) باید جسد را دوباره سگدید کرد و ممکن است این کار بارها تکرار شود (مُدی، 58-63)؛ همچنین، توصیه شده است که پیش از بردن جسد به داخل دخمه، باید دخمه را نیز سگدید کرد و سپس جسد را درون آن گذاشت (داراب، 1 / 141).بنابر فرگرد 7، بند 3 «وندیداد» (نک : اوستا، 2 / 729-730، حاشیۀ 3)، میتوان از پرندگان لاشخور هم برای راندن دیو مرگ استفاده کرد و این عمل در میان پارسیان هند، در غیاب سگ، رواج داشته و به آن اشاره شده است (مدی، 61). افزونبراین، در روایات داراب هرمزدیار چنین آمده است که کلاغ سیاه و کرکس، در صورتی ویژگی راندن مرگ را دارند که سایۀ خود را بر جسد افکنند (1 / 114). اگر سگ فقط پوزهاش را به موی و ناخن درگذشته بزند، آن جسد سگدید نشده است؛ زیرا باور بر این است که دیو مرگ زیر مو و ناخن پنهان میشود (همو، 1 / 113-114). سگ کور در صورتی میتواند دیو مرگ را براند که پوزهاش را به جسد بزند و اگر پوزهاش را فقط به مو یا ناخن بزند، دیو مرگ رانده نخواهد شد (شایستناشایست، 9؛ داراب، 1 / 114).جکسن در اواخر سدۀ 19 م، در شهر اورمیه همان سگهای سفید گوشزرد را ــ که در «وندیداد» برای راندن دیو مرگ توصیف شدهاند ــ نزد زردشتیان دیده است (نک : ص 78). بنابر مشاهدات وی، مراسم سگدید وقتی انجام میشود که دستیار موبد با تشریفاتی خاص و با دستکش جسد را با ادرار گاو (گُمیز) تطهیر کند و لباسی سفید و کهنه بر تن جسد بپوشاند (همو، 388)؛ در آن زمان (دورۀ قاجار)، در یزد برای مراسم سگدید، از سگ خاصی استفاده نمیکردند و بیشتر، سگهای ولگرد عادی را به کار میبردند. لقمههایی از نان در اطراف جسد، یا به رسم قدیمتر در روی سینۀ مرده میگذاشتند تا سگها آنها را بخورند (همانجا). در روایات داراب هرمزدیار چنین آمده است که برای سگدیدکردن باید نان را به 4 پاره تقسیم، و به سوی جسد پرتاب کرد (1 / 142).در متن پهلوی شایستناشایست آمده است که این سگ میتوانست سگ گله، سگ خانه، سگ شکارگر، توله و روباهگونه باشد که البته برخی موبدان در این باور همداستان نبودند و معتقد بودند روباهگونه دیو مرگ را نمیراند، و حضور سگ بر بالای جنازه قطعاً برای راندن دیو مرگ لازم است (ص 8). تا وقتی جسد را به سگ نشان ندادهاند، آلودگی (ریمنی) به قوت خود باقی است و دراینباره میان روحانی، جنگی و کشاورز فرقی وجود ندارد و فقط سگ میتواند مرگ را تشخیص دهد (همان، 23)؛ اگر جسد سگنادیده را با 000‘1 مرد نیز حرکت دهند، همۀ آنها آلوده (ریمن) میشوند و باید با بهجایآوردن مراسم برشنوم (ه م) خود را تطهیر کنند (شایستناشایست، 25). اهمیت سگدیدکردن چنان است که حتى نباید منتظر شخص دیگری ماند و یکنفره نیز باید آن را انجام داد (همان، 31)؛ اما لازم است پس از سگدیدکردن، حتماً دو مرد برای حمل جسد کمک کنند (همان، 32).همچنین نسای زن آبستن را باید دو سگ ببینند و به دست 4 مرد حمل شود تا ریمن نشوند و اگر با دو مرد این کار صورت گیرد، برشنوم بر آن مردان واجب میشود (همان، 124). در فصل 41 روایت پهلوی آمده است که یکی از گناهان مرگارزان (گناهانی که مجازات مرگ به همراه دارند) بهتنهایی حرکتدادن جسد سگدیدنشده است (ص 51).در متن پهلوی روایت آذرفرنبغ فرخزادان آمده است که جسد چه در محل بهدینان (زردشتیان) و چه در محل غیربهدینان (اَنیرانیان) باشد، بهتر است که در هر دو حالت سگدید شود، مگر آنکه معلوم شود که پیشتر سگدید شده است (ص 27). بهطورکلی نباید هرگز جسدی را در هر جایی و در هر وضعیتی که باشد، بدون سگدید و بهتنهایی حرکت داد (همان، 32، 33، 48- 49، 72-73). بنابراین از نظر آذرفرنبغ، حملکردن نسا تنها در صورتی مجاز است که هیچ سگی نباشد و خطر آلودهشدن آب و آتش وجود داشته باشد؛ همچنین اگر نسایی در کناری افتاده باشد و جایی را آلوده نکند و عابر تنها باشد، نیازی به سگدیدکردن و حمل آن نیست؛ اما اگر بتوان سگدید کرد و آن را به جای مناسب برد، قطعاً کرفۀ (ثواب) بیشتری دارد (همان، 82-83). اگر زمین را بکنند و به نسا یا استخوانی برسند، باید نسا را در معرض خورشید قرار دهند و سپس سگدید کنند و این کار به دست دو مـرد باید انجام شود؛ بنابراین، زمین ناپاک نخواهد شد (همان، 101).سگدید حتى برای جنین سقطشده یا تودههای بیرونآمده از زهدان زن نیز باید انجام شود و آنگاه، آن تودهها باید به دست دو مرد درون گمیز انداخته شود؛ اگر به سفیدی گرایید، باید آن را نسا پنداشت، اما اگر سرخ گشت و در آن حل شد، نسا نیست (همان، 71). اگر زن باردار طوری بمیرد که بخشی از فرزند از شکم او بیرون زده باشد، باید ابتدا مادر را سگدید کرد و سپس به فرزند پرداخت (داراب، 1 / 111).اگر سگْ مردهای را در آب ببیند، نباید آن را سگدیدشده پنداشت (همو، 1 / 111-112).در دوران اخیر، با متوقفشدن رسم نهادن مردگان در برج خاموشی و دریدهشدن آنها توسط پرندگان مردارخوار، آیینهای مراسم پس از مرگ نیز از میان رفته است؛ اما زردشتیان هنوز از سگها به منظور راندن دیو مرگ در مراسم برشنوم نُهشبه و سگدید استفاده میکنند (بویس، «سگ»، npn.).امروزه زردشتیان یزد بر این باورند که اگر سگ نانی را که بر سینۀ مرده نهاده شده، بخورد، آن تن بهیقین مرده است؛ اما اگر به وی نزدیک نشود و از خوردن نان سر باز زند، نشانۀ بیهوشی است و فرد زنده است (رمضانخانی، 249).
آموزگار، ژاله، «تاریخ اساطیری ایران»، تاریخ جامع ایران، به کوشش حسن رضایی باغبیدی و محمود جعفری دهقی، تهران، 1393 ش، ج 2؛ اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران، 1370 ش؛ داراب هرمزدیار، روایات، به کوشش رستم اونوالا، بمبئی، 1922 م؛ رمضانخانی، صدیقه، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران، 1387 ش؛ روایت آذرفرنبغ فرخزادان، ترجمۀ حسن رضایی باغبیدی، تهران، 1384 ش؛ روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1390 ش؛ شایستناشایست، آوانویسی و ترجمۀ کتایون مزداپور، تهران، 1369 ش؛ کتاب پنجم دینکرد، آوانویسی، ترجمه، تعلیقات و واژهنامه از ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، 1386 ش؛ مزداپور، کتایون، یادداشتها بر شایستناشایست (هم )؛ نیز:
Boyce, M., «Dog, ii. In Zoroastrianism», Iranicaonline, www. iranicaonline.org / articles / dog (acc. Oct. 24, 2016); id., A History of Zoroastrianism, Leiden / Köln, 1975, vol. II; Jackson, A. V. W., Persia, Past and Present, London, 1909; Modi, J. J., The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees, Bombay, 1922.
نازنین خلیلیپور
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید